Helynt eisteddfod criccieth 1910

Cybi yn hen wr (Casgliad Geoff Charles)

Eifion Wyn (o 'Caniadau'r Allt')

Does dim byd yn gwneud eisteddfod yn fwy diflas na chadair wag. A chadair wag oedd yn Eisteddfod Criccieth 1910, pan farnodd Eifion Wyn nad oedd yr un o'r ddwy ymgais ddaeth i law ar y testun 'Bwlch Aberglaslyn' yn deilwng o'r brif wobr. 

Drannoeth yr Eisteddfod derbyniodd Eifion Wyn lythyr gan un oedd wedi cystadlu o dan y ffugenw 'Cidwm.' Cybi, neu Robert Evans oedd 'Cidwm,' ac ef oedd wedi dod agosaf at gipio'r gadair. Ei honiad cyntaf o oedd ei fod wedi cael gwybod o flaen llaw mai ef oedd i ennill y gadair:

"Nid oedd yn loes na siom i mi. Ond mae dyryswch - os nad yn rhywbeth gwaeth - fod yr ysgrifenydd wedi fy hysbysu rai dyddiau cyn yr Wyl mai Cidwm oedd i gael y gadair."

Ond yn ol Eifion Wyn, allai hyn ddim bod yn bosib, oherwydd fel pob beirniad parchus yr oedd wedi cadw ei gyfrinach. (Doedd beirdd fel rheol ddim yn gwybod o flaen llaw mai nhw oedd wedi ennill yn y cyfnod - roedd disgwyl iddynt fod yn bresennol.)

"Nis gwn pwy a gyhuddwch o rywbeth gwaeth na dyryswch. Nid wyf fi yn gyfrifol am 'hysbysiadau' yr ysgrifenydd; nid myfi yw ei geidwad. Gwyddwn ers dros bythefnos nad oedd cadeirio i fod, er na fynegais hyny i ungwr byw. Am fanylion pellach (chwedl y rhagleni) ymofyner a'r ysgrifenydd."

Dyma ddywedodd yr ysgrifennydd, Mr R. P Jones:

"Yr unig beth a ddywedais wrth Cybi oedd a ganlyn: Nad oedd ond dau yn cynnyg am y gadair, ac fod cyfle da iddo i'w hennill gan nad oedd ond dau. Camgymeriad yw dweyd fy mod i wedi ei hysbysu mae efe oedd y buddugol, gan na wyddwn eich dyfarniad hyd nes y daeth i'm llaw brydnawn dydd yr Eisteddfod."

Camddealltwriaeth syml felly, a dychwelodd Eifion Wyn yr awdl anfuddugol at Cybi gyda hyn:

"Yr wyf yn dychwel eich awdl. Rhwng dau frawd, onid yw amlder ei diffygion yn cyfiawnhau fy nedfryd?"

Halen ar y briw oedd hyn i Cybi efallai, a mynodd ddal ati i fynegi ei anfodlonrwydd gyda'r canlyniad. Roedd yn dal i ddweud ei fod wedi clywed gan yr ysgrifennydd ei fod yn fuddugol, ac yn ychwanegol at hyn, dechreuodd gyhuddo'r beirniad o osod 'safonau' y gystadleuaeth yn rhy uchel:

"Am eich rheswm dros atal y gadair, credaf i chwi roi safon rhy uchel i natur y gystadleuaeth a'r wobr."

Roedd Eifion Wyn eisioes wedi dweud mai canu awdl oedd maen tramgwydd Cybi - y byddai'n well iddo fod wedi canu pryddest dda yn lle awdl wan, ond credai Cybi mai barnu'n rhy llym yr oedd Eifion Wyn - ar safonau cenedlaethol yn hytrach nac ar safonau Eisteddfod leol. Nid oedd Cybi am roi i fyny yn hawdd ar ei gwest am bedwerydd cadair. (Yr oedd eisioes wedi ennill mewn eisteddfodau eraill megis Eisteddfod y Rhos (Rhoshirwaun), ac Eisteddfod Y.M.C.A. Pwllheli).

"Deallaf fod y pwyllgor yn awyddus iawn i ddod i gyd-ddealldwriaeth i ddyfarnu'r gadair i'r 'goreu,' yn wyneb y gall yr atal fod yn aflwydd i ddyfodol yr Eisteddfod; ond nis gellir gwneud hyny mae'n debyg, heb eich adystyriaeth chwi."

"A fu erioed y fath gardota am gadair?"

oedd ymateb y beirniad i ymdrechion Cybi i ddodrefnu ei gartref er gwaethaf y diffyg teilyngdod. Gwadodd ysgrifennydd yr Eisteddfod bod trafodaeth wedi bod, ac yn wir honnodd fod Cybi wedi cysylltu ag o yn gofyn a fyddai'r beirniad yn ailystyried! Ni chafodd gyfle i gysylltu a Eifion Wyn am y mater:

"...a da oedd hyny, gan fy mod yn cwbl gredu fod eich dyfarniad yn un teg, ac na wna yr un atal unrhyw ddrwg i'n Heisteddfod."

Yn y cyfamser, roedd Cybi wedi bod yn brysur yn trefnu i gyhoeddi ei awdl, mewn rhyw fath o brotest bron, a daeth allan ar ffurf llyfryn o 16 tudalen o wasg argraffu Richard Jones, Pwllheli. (Maent yn brin iawn heddiw fel llawer o bamffledi tebyg, yn anffodus) Roedd hi'n troi yn ddipyn o frwydr rhwng y bardd a'r beirniad, a chan bod y rhan fwyaf o'r ymgom yn digwydd yng ngholofnau'r Herald Cymraeg, mawr oedd difyrrwch y darllenwyr.
Yn wahanol i'r disgwyl i awdl anfuddugol, roedd yr adolygiadau o 'Bwlch Aberglaslyn' yn ffafriol iawn. Dyma bytiau o rai ohonynt:

"Celt," Llundain

"...mae'r awdl yn un hynod swynol, ac yn fwy darllenadwy nag aml i gyfansoddiad sydd wedi ei ddyrchafu i'r cymylau yn ein Heisteddfodau taleithol."

Anthropos, yn 'Y Faner'

"Pan yn myned ar hynt drwy Aberglaslyn, yn nyddiau'r haf, ewch ag awdl "Cybi" yn eich llogell. Eisteddwch ar faen mwsoglyd i'w ddarllen, a chwi a gewch gymhorth i amgyffred mawredd a gogoniant yr olygfa"

Yr Archdderwydd Dyfed

"Y mae yn brydferth, yn naturiol, a llawer o addurnedd y "Bwlch" ynddi"

Iolo Caernarfon

"Cefais lawer o flas wrth ddarllen eich awdl ar Aber Glaslyn. Yn sicr, par hon i mi ddisgwyl pethau gwych oddiwrthych"

Gyda'r gwynt yma yn llenwi ei hwyliau daliai Cybi i fynnu y dylai fod wedi cael y gadair - a bod beirdd megis Elfed, Berw, a Phedrog wedi ei wobrwyo yn y gorffennol. Atebodd Eifion Wyn yn chwyrn gan ddal ei dir. Dyma rai dyfyniadau o'i lythyrau nesaf:

"Yr ydych y babi llenyddol mwyaf y clywais i am dano. Pe baech wedi cael cyfle i ymgyfathrachu a gwyr galluocach na chwi eich hun buasech yn haws i'ch trin. Dyna'r anfantais o fyw mewn congl, pair i un dybied, fel Ceiliog y bardd o Ffrainc, mai i wrando ar ei gainc efo y cyfyd yr haul!"

"Gwn yn bur dda bellach beth yw ansawdd arferol y cynyrchion mewn Eisteddfodau lleol; a thybed fod profiad ugain mlynedd yn llai o flaen prawf na'ch haeriad penarglwyddiaethol chwi?"

"Os nad oedd genych ymddiried yn fy marn a'm hegwyddor, paham yr anfonasoch gynyrch eich ffwdan i'm llaw?"

"...gwn mai nid dyma'r tro cyntaf i chwi beri cynen. Oni buoch yn ymgecru a Charneddog - gwr nad ydych yn deilwng i ddatod carrai ei esgid? Da chwi, er mwyn eich iechyd eich hun a chymeriadau pobl ereill, ymwadwch a'r Eisteddfod."

Cyhoeddodd Eifion Wyn yr holl lythyrau uchod yn Yr Herald Cymraeg ar y 3ydd o Fai 1910, a'r wythnos ganlynol roedd Cybi yn ei ol yn ei gyhuddo o'u cyhoeddi heb ei ganiatad a rheiny'n anghywir:

"Cyhoeddwyd hwy heb fy nghydsyniad. Os oedd arno eisieu cyhoeddi'r llythyrau, paham na buasai yn eu cyhoeddi fel yr oeddynt, heb dynu oddiwrthynt na rhoddi atynt, a gadael i'r cyhoedd ddweyd eu barn?"

Rhygnodd y ffrae yn ei blaen heb arwydd o stop. Dechreuodd eraill gymryd ochrau. Meddai adolygydd yn 'Y Llan':

"Gwelsom salach awdlau wedi eu cadeirio, a hyny mewn eisteddfodau mwy nag Eisteddfod Criccieth."

Ac yna R. J. Rowlands yn dod o'r ochr arall yn 'Papur Pawb' ar yr 18fed o Fehefin:

"Heblaw hyn oll mae'r awdwr mor anfedrus yn cyfleu ei syniadau fel nad oes ddichon i neb ddirnad ystyr ei waith. Cymerer yr englyn hwn fel un engraifft:-

I enaid difarddoniaeth, nid edwyn
          Ond adwy tramwyaeth;
     A Duw mewn ofnadwyaeth
​     Yn ei gwydd nis deil yn gaeth."

"Nis gwn i am gerydd digonol i awdwr awdl mor druenus a hon am godi ei lef yn erbyn gwr o safle a barn Eifion Wyn. Un na wyr sut i ysgrifenu iaith ei fam heb lu o wallau yn meiddio ysgrifenu'r fath lythyrau at un sydd wedi cyfoethogi llenyddiaeth farddon ei genedl mor helaeth..."

Mae'n wir dweud fod y mwyafrif o'r cyhoedd yn eu llythyrau yn ochri a Chybi, ac yn cytuno ei fod wedi cael rhywfaint o gam o leiaf. Y cyfathrebiad olaf ar y mater, wedi iddo fynd ymlaen am oddeutu tair mis, oedd gan un yn dwyn y ffugenw 'Ewyllysiwr Da', yn Yr Herald Cymraeg ar y 12fed o Orffennaf:

"Gyda'ch caniatad dymunaf roddi gair i'r brodyr sydd wedi gwastraffu amser, ink, a phapur, i groniclo cofiant cadair Eisteddfod Cricieth, 1910. Yr wyf wedi gweled amryw o'r dadleuon hyn bellach; ond y rheol bob amser ydyw syrthio i farn y beirniaid; ac y mae pob pwyllgor yn rhwym wrthi. Os digwydd i ryw anghydwelediad godi cydrhwng y cystadleuwyr a'r beirniaid, wel, gadawer cydrhyngddynt hwy a'u gilydd."

Gellir gweld rhan o'r awdl 'Bwlch Aberglaslyn' yn Yr Herald Cymraeg, y 6ed o Orffennaf 1915 ar y ddolen isod:
http://newspapers.library.wales/view/3460137/3460140/14/bwlch%20aberglaslyn%20cybi

A be ddigwyddodd i'r gadair wag? Cysylltwch os 'da chi'n gwybod!

Iestyn Tyne