Mae'r hon yn dudalen fyw, ac felly yn cael ei hadeiladu a'i diweddaru o hyd. Ymddiheurwn felly am unrhyw gofnodion anghyflawn. Os am ychwanegu at y wybodaeth ar y dudalen hon, cysylltwch.

Gallwch sgrolio drwy'r dudalen i ddarllen hanes y gystadleuaeth yn gronolegol ar ei hyd, neu gallwch glicio ar flwyddyn o'r rhestr isod er mwyn mynd at y cofnod unigol
1910 William Edwards (Gwilym Deudraeth) [2]
1911
1912
1913 John Dyer Richards
​1914 David Ellis

1878

ROBERT ARTHUR WILLIAMS (BERW)

TESTUN GWYLLTINEB ​(AWDL)
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU ​
GWOBR ARIANNOL ​
DYDDIAD CADEIRIO 1878
BEIRNIAID 

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS
Cadair Corwen 1878 oedd y gyntaf i Berw, Prifardd y Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Llundain 1887, ei hennill, yn ôl erthygl amdano yn Papur Pawb ar 8 Medi 1894.
Y BARDD

Ganed y Prifardd Robert Arthur Williams ym 1854, ac fe'i magwyd gan ei fodryb ym Mhentre Berw, Môn. Roedd yn offeiriad ac yn fardd. Mae'n bosib mai fel beirniad y gwnaeth ei gyfraniad llenyddol mwyaf sylweddol, gan iddo feirniadu awdlau'r gadair droeon ochr yn ochr â John Morris-Jones ac eraill. Bu farw ym 1926.

Llun: Papur Pawb, 8 Medi 1894

Cofnod Berw yn y Bywgraffiadur Cymreig:
​
http://yba.llgc.org.uk/cy/c-WILL-ART-1854.html

1879

Fel y gwelir o adroddiad y Wrexham Guardian ar 2 Awst 1879, nid oedd Eisteddfod Corwen 1879 yn un gadeiriol. Fodd bynnag, roedd nifer o gystadlaethau llenyddol.

Daeth Richard Evans (Mervinian) o Groesoswallt i'r brig mewn dwy gystadleuaeth englynion ('Y Gwcw' a 'Y Fronfraith), a John Davies (Bardd Glas), Llanuwchllyn, am englyn arall ('Y Gwynt'). Edward Jones (Iorwerth Goes Hir) o Lansantffraid oedd yn fuddugol ar y gân ddisgrifiadol ar y testun 'Y Goedwig yn yr Hydref'.

1880

Fel y gwelir mewn hysbysiad yn Y Genedl Gymreig ar 17 Ebrill 1879, bu peth dryswch yn nhrefniadau pwyllgor Eisteddfod Corwen am y flwyddyn ganlynol gan iddyn nhw a phwyllgor eisteddfod gyfagos Glyndyfrdwy gyhoeddi y byddai eu heisteddfodau ym 1880 yn digwydd ar yr un dyddiad. Symudwyd Eisteddfod Corwen felly o'r 4 Awst i 28 Gorffennaf 1880, ond nid cyn i'r pwyllgor weld eu cyfle i daro ergyd fach:

Ymddangosodd hysbysiad am ein heisteddfod yn y Wrexham Advertiser yn mhell cyn hysbysiad pwyllgor Glyndyfrdwy. Ond gwell i'r ddwy blaid yn ddiau fydd bod ar ddyddiau gwahanol.

1881

JOHN DAVIES
(TALIESIN HIRAETHOG)
DINBYCH

TESTUN 
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 
GWOBR ARIANNOL ​£10
DYDDIAD CADEIRIO 
BEIRNIAID ELIS WYN O WYRFAI
              CEULANYDD

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS
​


​
Y BARDD

​Ganed Taliesin Hiraethog ym 1841, yn fab fferm Creigiau'r Bleddau, Hafod Elwy. Bu'n amaethu ar sawl fferm yn Sir Ddinbych a Sir y Fflint yn ystod ei oes, a threuliodd gyfnod yn gweithio fel beili yng Ngherrig-y-drudion. Priododd ddwywaith. Bu farw ei wraig gyntaf a'i fab o'r briodas honno, a bu farw ei ferch o'r ail briodas yn ifanc hefyd. Bu hyn yn ergyd drom i ŵr oedd eisoes yn fregus ei iechyd. Bu farw ym 1894. 

Cofnod Taliesin Hiraethog yn y Bywgraffiadur Cymreig:

https://bywgraffiadur.cymru/article/c-DAVI-JOH-1841

1885

JOHN THOMAS PRITCHARD
(MAELORYDD)
RHOSLLANNERCHRUGOG

TESTUN Y FFURFAFEN YN MYNEGI GWAITH EI DDWYLAW EF 
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 
GWOBR ARIANNOL ​
DYDDIAD CADEIRIO 
BEIRNIAID ELIS WYN O WYRFAI
              HYWEL CERNYW

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS

1886

JOHN JONES
(EOS BRADWEN)

TESTUN Y MYNYDD
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 4
GWOBR ARIANNOL ​5 gini
DYDDIAD CADEIRIO 2 AWST 1886
BEIRNIAID ELIS WYN O WYRFAI
              HYWEL CERNYW

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS

​

​
Yn ôl adroddiad Baner ac Amserau Cymru ar 14 Awst 1886, nid oedd Eos Bradwen yn bresennol i'w gadeirio, ond arweiniwyd ei gynrychiolydd i lwyfan yr eisteddfod gan Caerwyson, Aeronian, Rhuddfryn, Brynmelyn, Eryr Alwen a Dr. Ellis.
Y BARDD

Ganed John Jones ym 1831 yn Nhal-y-llyn, Meirionnydd. Bu ei deulu yn byw hefyd yn Nhregorwyr, Aberystwyth, a Dolgellau, lle cyhoeddodd y bardd a'r cerddor ifanc gasgliad o emyn-donau. Ym 1863, aeth yn arweinydd corawl eglwys gadeiriol Llanelwy. Roedd nifer o'i weithiau yn boblogaidd yn ystod ei oes, ac enillodd lawer o wobrau mewn eisteddfodau. Treuliodd ddiwedd ei oes yng Nghaernarfon, lle bu farw ym 1899.

Llun: Llyfr Ffoto T Llechid Jones, LlGC

Cofnod Eos Bradwen yn y Bywgraffiadur Cymreig:

https://biography.wales/article/s-JONE-JOH-1831

1889

RICHARD ROBERTS MORRIS
CAERNARFON

TESTUN Y SABBATH HWNW (PRYDDEST)
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 12
GWOBR ARIANNOL ​
DYDDIAD CADEIRIO ​6 AWST 1889
BEIRNIAID ​ELIS WYN O WYRFAI
​              CADFAN

Llun: Gwefan y BBC

​LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS
Roedd Cadair Eisteddfod Gadeiriol Corwen 1889 yn un o'r eitemau a gymerwyd o dŷ ym Methesda, Arfon mewn achos o ladrad yn Hydref 2012. Gellir darllen adroddiad newyddion o'r adeg ar wefan y BBC yma.

Cynhaliwyd yr ŵyl dros ddeuddydd - dydd Llun a dydd Mawrth y 5/6 Awst 1889. Yn ôl adroddiad Y Dydd ar 9 Awst 1889, Gwilym Ceiriog oedd y buddugwr ar y cywydd a'r englynion.
Y BARDD

Ganed Richard Roberts Morris ym Meddgelert ym 1852, a chafodd ei fagu ar aelwyd ei daid nes ei fod yn 13 oed. Daeth yn flaenor yn Rhyd-ddu yn ŵr ifanc, a chafodd ei baratoi at fynd i'r weinidogaeth yng Nghlynnog, Holt, a Choleg y Bala. Bu'n weinidog ym Mlaenau Ffestiniog a Chaernarfon. Roedd yn fardd eisteddfodol llwyddiannus, a daeth yn ail am Goron Eisteddfod Genedlaethol Llanelli 1895. Mae'n fwyaf adnabyddus efallai am yr emynau a gyfansoddodd. Bu farw ym 1935.

Cofnod Richard Roberts Morris yn y Bywgraffiadur Cymreig:

​https://bywgraffiadur.cymru/article/c-MORR-ROB-1852

1890

DAVID PRICE (AP IONAWR)
LLANSAMLET

TESTUN CRIST YN WYLO UWCHBEN JERUSALEM (PRYDDEST)
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 18
GWOBR ARIANNOL ​
DYDDIAD CADEIRIO 
BEIRNIAID PEDROG
​              CADFAN

GWNEUTHURWR J. WILLIAMS, DOLGAU

​LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS


​
Yn ôl adroddiad Baner ac Amserau Cymru ar 9 Awst 1890, cadeiriwyd llywydd yr eisteddfod yn absenoldeb y bardd buddugol. Roedd y gadair, a wnaed gan J. Williams, Dolgau, yn rhoddedig i'r eisteddfod gan Charles Henry Wynn o Ystâd Rhug, Corwen.

1891

NEB YN DEILWNG

TESTUN PREN Y BYWYD
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 1
GWOBR ARIANNOL ​
DYDDIAD CADEIRIO 
BEIRNIAID HWFA MÔN

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS
​

1892

JOHN DAVIES 
(TALIESIN HIRAETHOG)
DINBYCH

TESTUN ​SAMSON
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 10
GWOBR ARIANNOL ​
DYDDIAD CADEIRIO 
BEIRNIAID ELIS WYN O WYRFAI
              CEULANYDD

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS
Yn ôl adroddiad Y Dydd ar 5 Awst 1892, roedd y seremoni gadeirio yn cynnwys cyfraniadau gan Llifon, Ceulanydd, Dewi Ffraid, Rhyddfryn ac Elis Wyn o Wyrfai.
Y BARDD

​Ganed Taliesin Hiraethog ym 1841, yn fab fferm Creigiau'r Bleddau, Hafod Elwy. Bu'n amaethu ar sawl fferm yn Sir Ddinbych a Sir y Fflint yn ystod ei oes, a threuliodd gyfnod yn gweithio fel beili yng Ngherrig-y-drudion. Priododd ddwywaith. Bu farw ei wraig gyntaf a'i fab o'r briodas honno, a bu farw ei ferch o'r ail briodas yn ifanc hefyd. Bu hyn yn ergyd drom i ŵr oedd eisoes yn fregus ei iechyd. Bu farw ym 1894. 

Cofnod Taliesin Hiraethog yn y Bywgraffiadur Cymreig:

https://bywgraffiadur.cymru/article/c-DAVI-JOH-1841

1893

PARCH. THOMAS DAVIES
(MAFONWY)
BLAENAFON

TESTUN ​BARDDONIAETH NATUR (AWDL)
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 9
GWOBR ARIANNOL ​£5
DYDDIAD CADEIRIO ​7 AWST 1893
BEIRNIAID GWILYM ERYRI
              TALIESIN HIRAETHOG

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS
Thomas Mafonwy Davies, Prifardd Coronog yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1897 a 1905, oedd bardd y gadair yn Eisteddfod Corwen 1893, a gynhaliwyd yn unol â'r arfer ar ddydd Llun Gŵyl Banc Awst.
Y BARDD

Ganed Mafonwy yng Nghwmllynfell ym 1862. Enillodd Goron yr Eisteddfod Genedlaethol ar ddau achlysur (1897, 1905). Bu farw ym 1931.

1894

PARCH. T. DAVIES
(BETHEL)
CAERDYDD

TESTUN ​EIDDIGEDD
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 5
GWOBR ARIANNOL ​
DYDDIAD CADEIRIO 
BEIRNIAID 

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS

1895

RHYS JONES HUWS
ABERMAW

TESTUN ​Y GORPHENOL (PRYDDEST)
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 13
GWOBR ARIANNOL ​£5
DYDDIAD CADEIRIO AWST 1895
BEIRNIAID ELFED
              GWYNEDD

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS









​
Yn yr un eisteddfod, enillodd Brython wobr o 7s 6c. am draethawd ar Taliesin Hiraethog, ffigwr amlwg ym myd eisteddfod Corwen, ac enillydd ei chadair ym 1881 a 1892, a fu farw y flwyddyn flaenorol.
Y BARDD

Ganed Rhys J. Huws ym 1862 ym Mhenegoes ger Machynlleth. Bu'n weinidog yn Abermaw, Bethel (Arfon), Bethesda (Arfon) ac yng Nglanaman. Roedd yn weithgar fel bardd yn y 1890au, a daeth i amlygrwydd trwy ffrwgwd a fu yn y wasg yn sgil ennill Cadair Eisteddfod Meirion, Dolgellau 1894; gelwid ef yn un o arweinwyr y 'Beirdd Newydd' ar ddiwedd yr 19G. Trodd at ysgrifennu rhyddiaith yn hwyrach yn ei oes; ac roedd yn boblogaidd fel arweinydd eisteddfodau. Bu farw yng Nglanaman ym 1917.

Cofnod Rhys J. Huws yn y Bywgraffiadur Cymreig:

​https://bywgraffiadur.cymru/article/c-HUWS-JON-1862

1896

ROBERT OWEN HUGHES
(ELFYN)
BLAENAU FFESTINIOG

TESTUN ​TLODI (AWDL)
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 13
GWOBR ARIANNOL ​
DYDDIAD CADEIRIO 3 AWST 1896
BEIRNIAID HWFA MÔN
​              ALAFON

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS


​
Y SEREMONI

Roedd yr ysgolhaig Celtaidd o'r Almaen, Kuno Meyer (dde), yn llywydd y dydd yn Eisteddfod Gadeiriol Corwen 1896. Roedd ar y pryd yn Athro ym Mhrifysgol Lerpwl, a cheir adroddiad amdano yn Y Llan ar 7 Awst 1896, yn annerch cynulleidfa'r eisteddfod 'mewn Cymraeg pur'. Ef hefyd a gafodd y gwaith o arwisgo Elfyn yng nghadair yr eisteddfod.

Roedd toreth o feirdd yn rhan o'r seremoni, a chafwyd anerchiadau barddol gan Rhuddfryn, Llifon, Elwern, Athron, Meurig Cybi, O. Caerwyn Roberts, Gwilym Ceiriog, Dewi Ffraid a Gwilym Deudraeth, ymysg eraill.

Llun: Wikimedia Commons
​

​
Y BARDD

Ganed y Prifardd Robert Owen Hughes yn Llanrwst ym 1858. Yn dilyn gadael yr ysgol, bu'n brentis mewn banc cyn cychwyn paratoi i fynd i'r weinidogaeth gyda'r Methodistiaid. Yn lle hynny, treuliodd gyfnod yn gweithio i gyhoeddwr llyfrau yn Llundain. Yn ôl yng Nghymru, ymgartrefodd ym Mlaenau Ffestiniog, a bu'n olygydd nifer o gylchgronnau - Gwalia, Y Rhedegydd, a'r Glorian yn eu plith. Bu am gyfnod hefyd yn llyfrgellydd yn Llan Ffestiniog. Cyhoeddwyd cyfrol o'i farddoniaeth, Caniadau Elfyn. By farw ym 1919.

Cofnod Elfyn yn y Bywgraffiadur Cymreig:

​https://bywgraffiadur.cymru/article/c-HUGH-OWE-1858

1899

JOHN JENKINS (GWILI)
PONTARDDULAIS

TESTUN ​NATUR YN DYST O DDUW (PRYDDEST)
FFUGENW ​OMAR
​
NIFER YN CYSTADLU ​9
GWOBR ARIANNOL ​​£6
DYDDIAD CADEIRIO ​7 AWST 1899
BEIRNIAID IOLO CAERNARFON
              BEN DAVIES

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS


​
Arweiniwyd Gwili i'r llwyfan yn ystod y seremoni gan Gwilym Ceiriog a D. Owen.
O'R FEIRNIADAETH

Yn ôl adroddiad Yr Wythnos a'r Eryr, 9 Awst 1899, dywedodd y Parch. Ben Davies yn ei feirniadaeth mai cystadleuaeth 'gymedrol' oedd hon, heb 'gyfansoddiadau eithriadol o dda, nac eithriadol o sal. Gofynnwyd am bryddest ar y testun uchod heb fod dros 400 o linellau. Ymgeisiodd naw bardd, a dyma a ddywedai'r beirniaid am waith y buddugol:

Mae gan Omar, yntau, rywbeth y gellid ei alw yn goegni cystadleuol yn ei gan, a gallasai ei farddoniaeth fod yn gryfach mewn llawer man, ond y mae yn dlws a byw, ac wedi suddo i galon ei destyn. Mae yn gwella wrth fyned yn mlaen. Cynydda mewn nerth a barddoniaeth, ac nid oes amheuaeth yn ein meddwl ar ol darllen y gorenon [sic] amryw weithiau, nad yw Omar yn enill y gamp yn berffaith deg. Efe yw'r goreu, ac yn deilwng o wobr a chadair Corwen am eleni, 1899.
Y BARDD

Ganed y Prifardd John Gwili Jenkins ym Mhontarddulais ym 1872. Roedd yn un o ddisgyblion barddol Watcyn Wyn yn yr ardal honno. Roedd yn fardd cynhyrchiol a llwyddiannus mewn eisteddfodau, gan ennill y gadair mewn sawl eisteddfod dalaethol, a Choron Eisteddfod Genedlaethol Cymru Merthyr Tudful 1901. Graddiodd o Rydychen, a bu'n ddirprwy Athro'r Gymraeg yng Ngholeg y Brifysgol Caerdydd; cyn cael ei benodi'n athro'r Testament Newydd yng Ngholegau'r Bedyddwyr a Phrifysgol Cymru Bangor ym 1923. Daeth yn Archdderwydd Cymru ym 1931. Bu farw ym 1936.

Cofnod Gwili yn y Bywgraffiadur Cymreig:

https://bywgraffiadur.cymru/article/c-JENK-GWI-1872

1900

THOMAS JEFFREYS
(TWYNOG)
CWM RHYMNI

TESTUN OWEN GLYNDŴR ​(AWDL)
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU ​7
GWOBR ARIANNOL ​£7
DYDDIAD CADEIRIO 6 AWST 1900
BEIRNIAID HWFA MÔN
              BERW

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS


​
Y BARDD

Ganed Twynog yn Sir Gaerfyrddin ym 1844, ac o 1864 bu'n gweithio yn Aberdâr. Ym 1875, symudodd gyda'i deulu i Rymni, lle y bu'n berchenog siop esgidiau. Aeth yn wael ei iechyd ar ddechrau'r 1890au ac ni adferodd yn iawn wedyn; bu'n gaeth i'w dŷ am dros bymtheng mlynedd cyn ei farwolaeth ym 1911. Cyhoeddwyd cyfrol o'i farddoniaeth, Tannau Twynog.

Cofnod Twynog yn y Bywgraffiadur Cymreig:

https://bywgraffiadur.cymru/article/c-JEFF-TWY-1844

1901

PARCH. D. WILLIAMS
​(DEWI MAI)
TRE'R DDOL

TESTUN DYLANWAD Y GROES ​(PRYDDEST)
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 20
GWOBR ARIANNOL ​£7
DYDDIAD CADEIRIO 
BEIRNIAID TAFOLOG
              GWILI
​
GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS

​
Cynhaliwyd Gorsedd dan archdderwyddaeth Llifon ar sgwâr y farchnad, Corwen. Gellir darllen adroddiad cyflawn o holl weithrediadau'r eisteddfod yn Yr Wythnos a'r Eryr, 7 Awst 1901, y gellir ei weld yma.

Roedd hon yn eisteddfod eithriadol o niferus ei chystadleuwyr - cafwyd ugain o bryddestau yn cynnig am y gadair, a dim llai na 74 o englynion ar y testun 'Pwyll'. Dyma'r englyn buddugol, gan 'Ofnus', un na atebodd i'w ffugenw:

Pwyll ydyw'r ganwyll geinwedd - sy'n arwain
Pob synwyrol duedd;
Gwawl i farn ddiogel fedd - 
​Dyma enaid amynedd.

1902

WILLIAM ROBERTS
​(GWILYM CEIRIOG)
LLANGOLLEN

TESTUN Y DDAEAR ​(AWDL)
FFUGENW ​ATOM
​
NIFER YN CYSTADLU ​2
GWOBR ARIANNOL ​£7
DYDDIAD CADEIRIO 4 AWST 1902
BEIRNIAID ​PEDROG
​              ALAFON

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2018
AMGUEDDFA CORWEN

Llun: Fforwm Treftadaeth Gogledd Ddwyrain Cymru







​
Y BARDD
​
Brodor o Ddyffryn Ceiriog oedd Gwilym Ceiriog, ond treuliodd ei oes yn byw yn nhref Llangollen. Bu'n fardd llwyddiannus mewn eisteddfodau lleol a rhanbarthol ar hyd ei oes. Enillodd Gadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerfyrddin 1911 gyda'i awdl i 'Iorwerth y Seithfed'.

Llun: Gwilym Ceiriog yng Nghadair Eisteddfod Genedlaethol 1911

1903

NEB YN DEILWNG

TESTUN DYDDIAU'R NEFOEDD AR Y DDAEAR ​(PRYDDEST)
​
NIFER YN CYSTADLU ​5
GWOBR ARIANNOL 
DYDDIAD CADEIRIO AWST 1903
BEIRNIAID ​J. T. JOB
              WATCYN WYN

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS
Un o'r pump a ymgeisiodd oedd dan ystyriaeth ar gyfer y gadair, sef eiddo bardd yn dwyn y ffugenw 'Gobaith'. Dyma a ddywedodd Watcyn Wyn am bryddest 'Gobaith', yn y beirniadaethau a gyhoeddwyd yn Yr Wythnos a'r Eryr (02.09.1903):

Pryddest a chryn feddwl ynddi, ac yn dechreu yn bur obeithiol; ond wrth ddarllen yn mlaen yr ydym yn teimlo ei bod yn fwy o draethawd nag o bryddest. Y mae yn ymdrin ac yn ymdroi, ond heb symud yn mlaen, ac heb ymddyrchafu. Llawer o feddwl, ond ychydig o farddoniaeth. Yr ydym yn siomedig ar y diwedd.

Fel hyn y mae beirniadaeth John T. Job yn dod i gasgliad:

[...] y mae Watcyn Wyn a minnau wedi dod i'r casgliad dibetrus nad oes yn yr oreu, hyd yn nod, deilyngdod digonol fel ag i ni gyhoeddi yr awdwr yn Gadeirfardd Eisteddfod Corwen am 1903. Felly, gyda gofid dwys, y dywedwn mae eiddo y Pwyllgor yw y Gadair a'r wobr am eleni. Cadeirier y Pwyllgor felly.

1904

WILLIAM ROBERTS
​(GWILYM CEIRIOG)
LLANGOLLEN

TESTUN 
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU ​3
GWOBR ARIANNOL 
DYDDIAD CADEIRIO 4 AWST 1904
BEIRNIAID ​

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS
Enillodd Gwilym Ceiriog gadair Corwen am yr eildro ym 1904, wedi iddo ennill am ei awdl, 'Y Ddaear', yn eisteddfod 1902. Disgrifiwyd y buddugwr fel 'Llangollen's foremost bard' yn adroddiad y Weekly Mail ar 6 Awst 1904.

Cafwyd seremoniau gorseddol yr eisteddfod yn Sgwâr y Farchnad, Corwen, gyda Llifon yn cymryd lle'r archdderwydd, oedd yn absennol.
Y BARDD
​
Brodor o Ddyffryn Ceiriog oedd Gwilym Ceiriog, ond treuliodd ei oes yn byw yn nhref Llangollen. Bu'n fardd llwyddiannus mewn eisteddfodau lleol a rhanbarthol ar hyd ei oes. Enillodd Gadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerfyrddin 1911 gyda'i awdl i 'Iorwerth y Seithfed'.

Llun: Gwilym Ceiriog yng Nghadair Eisteddfod Genedlaethol 1911

1905

OWEN GRIFFITH OWEN
​(ALAFON)
LLANDDEINIOLEN

TESTUN BRWYDRAU ENAID (PRYDDEST)
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU ​3
GWOBR ARIANNOL £7
DYDDIAD CADEIRIO AWST 1905
BEIRNIAID ​PEDROG

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS


​
Ceir adroddiad ar yr eisteddfod yn Gwalia, 8 Awst 1905, lle nodir mai Miss Katherine Jones oedd datgeiniad Cân y Cadeirio, ac y cafwyd 'cainc felus ar y delyn' yn ystod y seremoni.

Dywedir yn yr adroddiad hwnnw mai £1 oedd gwobr ariannol Alafon i gyd-fynd â'i gadair, ond ceir nodyn ymddiheurgar yn yr un papur ar 22 Awst 1905 yn tynnu sylw at y gwall; 'Saith bunt ddylasai'r swm fod. Bwrier y bai ar Gabriel du y wasg'.

Achoswyd tipyn o stŵr yn yr eisteddfod hon gan 'sudden collapse' Harry Evans, Dowlais, un o'r beirniaid cerddorol. Adroddir yn y Carnarvon & Denbigh Herald ar 11 Awst sut y bu i'r beirniad dderbyn telegram wrth gyrraedd yr eisteddfod, yn ei hysbysu o farwolaeth ei dad yn Ne Cymru. Oedwyd gweithrediadau'r eisteddfod o barch at yr ymadawedig.
Y BARDD

Ganed Alafon yn Eifionydd ym 1847, yn fab i dafarnwr. Roedd yn frawd i Llifon, yr arweinydd eisteddfodau poblogaidd. Bu'n byw gyda'i fodryb yn Arfon o pan oedd yn ddeuddeg oed a bu'n gweithio wedyn fel chwarelwr yn Nhalsarn. Rhoddodd ei fryd ar fynd yn weinidog gyda'r Methodistiaid Calfinaidd, a threulio amser yn Ysgol Clynnog, Coleg y Bala a Phrifysgol Caeredin, er iddo fethu a graddio. Cafodd ei ordeinio yn weinidog Ysgoldy, Llanddeiniolen, Arfon ym 1885, ac yno y bu hyd ei farwolaeth ym 1916. Roedd yn olygydd Y Drysorfa ac yn fardd llwyddiannus a phoblogaidd. Cyhoeddodd gyfrol o'i gerddi, Cathlau Bore a Nawn (1912).

Llun: Wikimedia Commons

Cofnod Alafon yn y Bywgraffiadur Cymreig:

​https://bywgraffiadur.cymru/article/c-OWEN-GRI-1847

1906

WILLIAM THOMAS EDWARDS (GWILYM DEUDRAETH)
LERPWL

TESTUN ​FY NGWLAD (AWDL)
FFUGENW ​HEDDYCHOL
​
NIFER YN CYSTADLU 4
GWOBR ARIANNOL ​£7
DYDDIAD CADEIRIO
BEIRNIAID PEDROG
              BETHEL
​
GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS


​
Yn ôl adroddiad Y Brython ar 16 Awst 1906, nid oedd y bardd buddugol yn bresennol i'w gadeirio, a chadeiriwyd ei gynrychiolydd, gyda Pedrog yn arwain y seremoni. Roedd peth siom ynghylch hyn, fel y gellir ei ddehongli o sylw brathog y gohebydd mai 'rhyw siglo dol bren ar y goreu ydyw cadeirio cynrychiolydd, gan nad pwy fyddo'.

O'r un adroddiad, ceir fod gorsedd llwyddiannus wedi ei chynnal yng Nghorwen, gyda Llifon yn arwain y gweithrediadau, ynghyd ag areithiau gan Pedrog a Chernyw. Cyfeiriwyd yn ystod y cyfarfod hwn at y bardd Rhuddfryn, un o ffyddloniaid yr eisteddfod, oedd dan gystudd yn ei wely ac yn methu bod yn bresennol, ac at farwolaeth yr Archdderwydd Hwfa Môn, ddiwedd y flwyddyn flaenorol. Llywydd y bore oedd Timothy Davies, a llywydd y prynhawn oedd John Herbert Roberts; y ddau yn Aelodau Seneddol Rhyddfrydol. 

Yn yr eisteddfod hon hefyd cyfeiriwyd at ymgais Corwen i sicrhau Eisteddfod Genedlaethol 1908. Cais Llangollen i'w chynnal fyddai'n llwyddiannus yn y pen draw.
O'R FEIRNIADAETH

Cyhoeddwyd beirniadaeth Pedrog a Bethel ar yr awdlau yn Y Brython ar 23 Awst 1906. Pedair awdl a ddaeth i law'r beirniaid, yn dwyn y ffugenwau 'Cymru Fydd', 'Minmanton', 'Glyndŵr' ac 'Heddychol', yr enillydd.

Nid oedd y beirniaid wedi eu plesio'n fawr â hynny o gynnyrch a anfonwyd i'r gystadleuaeth, ac mae'n debyg y bu testun eang fel 'Fy Ngwlad' yn faen tramgwydd i'r beirdd. Dyma ddyfynu o'u sylwadau ar yr awdl a ddaeth i'r brig:

Wrth ystyried yr awdl hon yn gyffredinol, credwn yn ddiamheuol mai hi yw yr oreu yn y gystadleuaeth. Mae golygiad yr awdwr o'i destyn yn naturiol, a'i weithiad allan yn bur gyson. Er yn amddifad o ddarnau aruchel, y mae ganddo lawer o farddoniaeth dlos a thyner. Brithir yr awdl gan gwpledau tarawgar ac aml ddarlun prydferth, ac y mae nwyfiant awenyddol yn anadlu drwy y rhan fwyaf ohoni [...]

​Gellir darllen beirniadaeth Pedrog a Bethel yn ei chyfanrwydd yma.
Y BARDD

Ganed Gwilym Deudraeth yng Nghaernarfon ym 1863, a chafodd ei fagu ym Mhenrhyndeudraeth. Deuai o deulu o longwyr ond nid oedd y môr at ei ddant; aeth i weithio fel chwarelwr yn Ffestiniog cyn dod yn weithiwr rheilffordd ac yn y pendraw yn orsaf-feistr Tanybwlch a'r Dduallt. Treuliodd lawer o'i oes yn Lerpwl, a chyhoeddwyd dwy gyfrol o'i waith, Chydig ar Gof a Chadw (1926) a Yr Awen Barod (gol. J. W. Jones, 1943). Bu farw yn Lerpwl ym 1940.

Cofnod Gwilym Deudraeth yn y Bywgraffiadur Cymreig:

​https://bywgraffiadur.cymru/article/c-EDWA-THO-1863

1907

G. T. LEVI
ABERCRAF

TESTUN DELW DUW ​(PRYDDEST)
FFUGENW ​​
​
NIFER YN CYSTADLU ​
GWOBR ARIANNOL ​
DYDDIAD CADEIRIO AWST 1907
BEIRNIAID ​

GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS

1908

NEB YN DEILWNG

TESTUN Y DRWS BYTH-AGORED (AWDL)
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 
GWOBR ARIANNOL ​
DYDDIAD CADEIRIO 
BEIRNIAID
​
GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS

1909

HUGH EMYR DAVIES (EMYR)
PWLLHELI

TESTUN ​
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 
GWOBR ARIANNOL ​
DYDDIAD CADEIRIO 2 AWST 1909
BEIRNIAID 
​
GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS




​
Y BARDD

Ganed y Prifardd Hugh Emyr Davies, bardd a gweinidog â'r Methodistiaid Calfinaidd ym Mrynllaeth, Abererch ym 1878. Roedd yn fab i'r bardd Hugh Tudwal Davies (Tudwal). Daeth i amlygrwydd fel bardd eisteddfodol yn gynnar iawn, gan ennill dros ugain o gadeiriau. Enillodd Goron yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith; yng Nghaernarfon ym 1906 ('Branwen ferch Llŷr') a Llangollen ym 1908 ('Owain Glyndŵr). Bu farw ym 1950 yn Llandegfan, Môn.

Cofnod Hugh Emyr Davies yn y Bywgraffiadur Cymreig:

http://yba.llgc.org.uk/cy/c4-DAVI-EMY-1878.html

1910

WILLIAM THOMAS EDWARDS (GWILYM DEUDRAETH)
LERPWL

TESTUN ​
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 
GWOBR ARIANNOL ​
DYDDIAD CADEIRIO
BEIRNIAID 
​
GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS



​
Am yr eildro, Gwilym Deudraeth oedd bardd y gadair yn Eisteddfod Corwen 1910, wedi iddo ei hennill ym 1906 am ei awdl, 'Fy Ngwlad'.
Y BARDD

Ganed Gwilym Deudraeth yng Nghaernarfon ym 1863, a chafodd ei fagu ym Mhenrhyndeudraeth. Deuai o deulu o longwyr ond nid oedd y môr at ei ddant; aeth i weithio fel chwarelwr yn Ffestiniog cyn dod yn weithiwr rheilffordd ac yn y pendraw yn orsaf-feistr Tanybwlch a'r Dduallt. Treuliodd lawer o'i oes yn Lerpwl, a chyhoeddwyd dwy gyfrol o'i waith, Chydig ar Gof a Chadw (1926) a Yr Awen Barod (gol. J. W. Jones, 1943). Bu farw yn Lerpwl ym 1940.

Cofnod Gwilym Deudraeth yn y Bywgraffiadur Cymreig:

​https://bywgraffiadur.cymru/article/c-EDWA-THO-1863

1913

PARCH. JOHN DYER RICHARDS
TRAWSFYNYDD

TESTUN ​GOBAITH (PRYDDEST)
FFUGENW ​
​
NIFER YN CYSTADLU 
GWOBR ARIANNOL ​​£6
DYDDIAD CADEIRIO 4 AWST 1913
BEIRNIAID PEDROG
​              T. H. PARRY-WILLIAMS
​
GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS
​
Cynhaliwyd Eisteddfod Corwen 1913 ar Ŵyl y Banc Awst, ac yn ôl adroddiad Y Llan ar 8 Awst, 'ni chlywyd llais corn gwlad eleni am fod gwyr y seindorf wedi colli'r trên'.
Y BARDD

Ganed John Dyer Richards yn Sir Gaerfyrddin ym 1876. Yn dilyn graddio o Goleg Aberhonddu ym 1903, daeth yn weinidog Capel Ebeneser, Trawsfynydd. Bu yn Nhrawsfynydd am 14 mlynedd, gan ddod yn ffrind ac yn fentor i Hedd Wyn, bardd y Gadair Ddu - caiff J. D. Richards ei bortreadu gan Derec Brown yn y ffilm Hedd Wyn. O Trawsfynydd aeth yn weinidog i Fedlinog ac yna i Nanternis, ger Ceinewydd, lle y bu farw ym 1927.

Cofnod J. D. Richards ar WikiTree:

https://www.wikitree.com/wiki/Richards-10936

1914

DAVID ELLIS
BAE COLWYN

TESTUN ​Y WAWR (AWDL)
FFUGENW ​MANANAN MCNIEL

NIFER YN CYSTADLU 9
GWOBR ARIANNOL ​​£6
DYDDIAD CADEIRIO 3 AWST 1914
BEIRNIAID BERW
​              T. GWYNN JONES
​
GWNEUTHURWR 

LLEOLIAD YN 2020
ANHYSBYS
Yn ôl beirniaid y gystadleuaeth - nad oeddent yn bresennol ar ddydd yr eisteddfod; traddodwyd y feirniadaeth ar eu rhan gan Caerwyn - roedd tair awdl y bu iddynt ystyried eu cadeirio, sef eiddo 'Mananan McNiel' (y buddugol), 'Maen o'r Mur' a 'Bugail y Berwyn.
Y BARDD A GOLLWYD

Er bod adroddiadau Eisteddfod Corwen yn Baner ac Amserau Cymru ar 8 Awst yn cystadlu am eu lle â thoreth o newyddion y rhyfel oedd ar droed, ni lwyddodd ei gysgod i drymhau ysbryd eisteddfod Corwen erbyn Gŵyl Banc Awst 1914, er i rai cannoedd o bobl fethu â chyrraedd yr eisteddfod oherwydd fod y rheilffyrdd yn gwasanaethu'r fyddin. Er hyn, roedd oddeutu tair mil o bobl yn llenwi'r babell erbyn cyfarfod y prynhawn. Ar y diwrnod wedi'r eisteddfod, 4 Awst 1914, cyhoeddwyd y byddai Prydain yn mynd i ryfel ag Ymerodraeth yr Almaen. Ond er nad oedd y gyflafan yn hollbresennol wrth gadeirio'r bardd yng Nghorwen, byddai'r bardd ei hun yn chwarae rhan ynddi, a'i hanes yn dod yn un chwedlonol yng Nghymru.

​Enillydd y Gadair oedd David Ellis, gŵr ifanc lleol oedd yn athro ym Mae Colwyn ar y pryd. Roedd wedi graddio yn y Gymraeg o Goleg y Brifysgol Gogledd Cymru y flwyddyn flaenorol. Roedd yn heddychwr o argyhoeddiad, ond ym 1916, byddai'n ymaelodi ag Adran Myfyrwyr Cymru Corfflu Meddygol Brenhinol y Fyddin - a neilltuwyd ar gyfer unigolion a ddymunai wasanaethu yn y fyddin ond na theimlent y gallent gario arfau ar sail gydwybodol; y mwyafrif ohonynt yn weinidogion a myfyrwyr diwinyddiaeth. Rhai o aelodau amlwg y corfflu hwn oedd Lewis Valentine a Cynan.

Yn Salonica, Macedonia, y cafodd y criw eu lleoli, gan roi gofal meddygol i filwyr oedd wedi eu hanafu ar faes y gad. Ysgrifennodd y bardd beth o'i farddoniaeth orau yn ystod y cyfnod hwn, ond byddai'n dioddef pyliau dwys o iselder ysbryd a phryderai am gael ei alw i'r rheng flaen i ymladd. 

Diflannodd David Ellis o'i babell ar 15 Mehefin 1918, ychydig ddyddiau wedi iddo dderbyn llythyr gan ei gariad yn dod â'u perthynas i ben. Ni lwyddwyd i ddod o hyd iddo nac unrhyw arwydd o'r hyn a ddigwyddodd iddo. Gwrthodai ei dad gredu iddo gyflawni hunanladdiad, ac yn ôl yr hanes, cadwodd ddrws ei gartref, Penyfed, ar agor am weddill ei oes rhag ofn i'w fab ddychwelyd.

Cyhoeddwyd cofiant, Y Bardd a Gollwyd, gan Alan Llwyd ac Elwyn Edwards trwy Gyhoeddiadau Barddas ym 1992.

Daeth gwybodaeth newydd i'r fei yn fwy diweddar, oedd yn bwrw golwg newydd ar amodau ac amgylchiadau diflaniad David Ellis. Gellir darllen mwy o'r hanes ar wefan Golwg360 yma.
Y BARDD

Ganed David 'Dei' Ellis yn un o bump o blant fferm Penyfed, Llangwm. Graddiodd â BA yn y Gymraeg o Goleg y Brifysgol Gogledd Cymru ym 1913, ac ymunodd â chorfflu meddygol y fyddin ym 1916. Diflannodd ym Macedonia ym 1918.
​1914

Gwefan y Daily Post - 'Incredible story of the historic 'Lost Bard' trophy that's now back in Wales' (23.05.2019), cyrchwyd 29.04.2020 https://www.dailypost.co.uk/news/local-news/lost-bard-trophy-ellis-penyfed-16316741
G-LHLEBT4QDE