Diolch i'r canlynol a fu o gymorth mewn amryw ffyrdd wrth roi'r cofnodion ar y dudalen hon at ei gilydd:
Gwilym Bowen Rhys, Rachub; Zonia Bowen, Caeathro; Alun Jones Williams, Y Ffôr; Alun Price, Abererch; Aneirin Karadog, Pontyberem; Osian Rhys Jones, Caerdydd; Staff Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth; Capel Moriah, Dolwyddelan; Antur Stiniog, Blaenau Ffestiniog; Sally Clifton, Uckfield; Huw Roberts; Carwyn Owen, Y Trallwng; Hywel ac Alaw Griffiths, Aberystwyth; Iwan Teifion Davies, Llundain; Naomi Jones, Yr Ysgwrn, Trawsfynydd;
Mae'r dudalen hon yn y broses o gael ei hadeiladu. Ymddiheurwn felly am unrhyw gofnodion anghyflawn.
Gallwch sgrolio drwy'r dudalen i ddarllen hanes y gystadleuaeth yn gronolegol ar ei hyd, neu gallwch glicio ar flwyddyn o'r rhestr isod er mwyn mynd at y cofnod unigol.
1873 | 1881 | 1887 | 1890 | 1896 | 1898 | 1910 | 1911 | 1913 | 1914-15 1916 | 1917 | 1929 | 1930 | 1931 | 1946 | 1948 | 1956 | 2001 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019
Gwilym Bowen Rhys, Rachub; Zonia Bowen, Caeathro; Alun Jones Williams, Y Ffôr; Alun Price, Abererch; Aneirin Karadog, Pontyberem; Osian Rhys Jones, Caerdydd; Staff Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth; Capel Moriah, Dolwyddelan; Antur Stiniog, Blaenau Ffestiniog; Sally Clifton, Uckfield; Huw Roberts; Carwyn Owen, Y Trallwng; Hywel ac Alaw Griffiths, Aberystwyth; Iwan Teifion Davies, Llundain; Naomi Jones, Yr Ysgwrn, Trawsfynydd;
Mae'r dudalen hon yn y broses o gael ei hadeiladu. Ymddiheurwn felly am unrhyw gofnodion anghyflawn.
Gallwch sgrolio drwy'r dudalen i ddarllen hanes y gystadleuaeth yn gronolegol ar ei hyd, neu gallwch glicio ar flwyddyn o'r rhestr isod er mwyn mynd at y cofnod unigol.
1873 | 1881 | 1887 | 1890 | 1896 | 1898 | 1910 | 1911 | 1913 | 1914-15 1916 | 1917 | 1929 | 1930 | 1931 | 1946 | 1948 | 1956 | 2001 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019
|
1873
|
|
Y BARDD Ganed y Prifardd Rowland Williams (Hwfa Môn) yn Nhrefdraeth ym Môn ym 1823. Bu'n brentis saer coed cyn astudio yng Ngholeg Diwinyddol y Bala a derbyn galwad i weinidogaethu. Yn ystod ei oes bu'n weinidog ledled Gogledd Cymru yn ogystal â chyfnod hir yn Llundain. Bu farw yn y Rhyl ym 1905. Enillodd Gadair yr Eisteddfod Genedlaethol deirgwaith [1862, 1873, 1878] a'i choron unwaith [1867]. Roedd yn feirniad cyson yn yr Eisteddfod Genedlaethol ond mae'n bosib mai am ei wasanaeth fel Archdderwydd rhwng 1895 a 1905 y'i cofir ef yn bennaf. Gallwch ddarllen cofnod Hwfa Môn yn y Bywgraffiadur Cymreig yma |
Hwfa Môn (Casgliad John Thomas 1838-1905)
|
|
1881
|
|
Y BARDD
Un o Sir Benfro oedd Dyfed (1850-1923) yn wreiddiol, ond fe'i magwyd yn Aberdâr. Roedd yn un o feirdd eisteddfodol mwyaf llwyddiannus diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Enillodd y Gadair yn yr Eisteddfod Genedlaethol bedair gwaith (1881, 1884, 1889, 1901), record y mae'n ei rhannu â Dewi Emrys a Tudno. Ef hefyd oedd Prifardd y Gadair yn Eisteddfod Ffair y Byd, Chicago 1893. Wrth ei waith, roedd yn lowr am flynyddoedd lawer cyn mynd i'r weinidogaeth. O 1905 hyd ei farwolaeth ym 1923, ef oedd Archdderwydd Cymru. Cofnod Dyfed yn Y Bywgraffiadur Cymreig: bywgraffiadur.cymru/article/c-REES-EVA-1850 Llun: Gwaith Barddonol Dyfed, 1907 |
|
|
1884
|
|
Y BARDD
Un o Sir Benfro oedd Dyfed (1850-1923) yn wreiddiol, ond fe'i magwyd yn Aberdâr. Roedd yn un o feirdd eisteddfodol mwyaf llwyddiannus diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Enillodd y Gadair yn yr Eisteddfod Genedlaethol bedair gwaith (1881, 1884, 1889, 1901), record y mae'n ei rhannu â Dewi Emrys a Tudno. Ef hefyd oedd Prifardd y Gadair yn Eisteddfod Ffair y Byd, Chicago 1893. Wrth ei waith, roedd yn lowr am flynyddoedd lawer cyn mynd i'r weinidogaeth. O 1905 hyd ei farwolaeth ym 1923, ef oedd Archdderwydd Cymru. Cofnod Dyfed yn Y Bywgraffiadur Cymreig: bywgraffiadur.cymru/article/c-REES-EVA-1850 Llun: Gwaith Barddonol Dyfed, 1907 |
|
|
1887
|
Dyma'r testun ar y plac ar gefn y gadair:
" the royal jubilee chair "
AWARDED, TOGETHER WITH A PRIZE OF £40 AND A GOLD MEDAL TO THE REV. R. A. WILLIAMS, (BERW) AT THE NATIONAL EISTEDDFOD OF WALES, HELD IN THE ALBERT HALL, LONDON, 1887, FOR THE BEST ODE ON "QUEEN VICTORIA"; AND OCCUPIED BY H.R.H. THE PRINCE OF WALES, AS PRESIDENT OF THE EISTEDDFOD.
Rhyfedd iawn yw ystyried testun yr awdl a enillodd y gadair hon yng ngolau eisteddfodau heddiw. Roedd gan yr eisteddfod yn y cyfnod Fictorianaidd wedd Brydeinig a brenhinol iawn iddi, ond rhag inni feddwl fod pawb yn cytuno â hynny, dyma ddyfynnu un a ysgrifennodd at bapur newydd Y Goleuad ym Medi 1886 o dan y ffugenw 'Cenedlgarwr', wedi rhyddhau testunau'r eisteddfod. Mae'n debyg fod yr unigolyn hwn yn aelod o Bwyllgor Cymdeithas yr Eisteddfod, a bod mwyafrif y pwyllgor hwnnw yn awyddus i ddewis 'Cenedlgarwch' fel testun i'r awdl:
Ai yr Eisteddfod Association sydd wedi ymgymeryd â gosod y testyn 'Victoria' yn hytrach na'r testyn yr ydoedd iddo nodweddion cenedlaethol? Tebyg mai ie, a byddai yn dda gwybod pwy o aelodau y Gymdeithas hon ydoedd yn bresenol, ac yn dyfod i hyn o benderfyniad. Gwyddom oddiar siarad a chyfeillion o Dde a Gogledd Cymru, ei fod yn gryn siom iddynt weled mai 'Victoria' a ddewiswyd, ac mi obeithiaf y rhydd y wlad ar ddeall trwy y wasg mai goreu pa gyntaf y newidir ef am y testyn "Cenedlgarwch."
Gwaseiddiwch, a rhywbeth yn ychwaneg na hyny, ydyw myned i drethu yr Eisteddfod Genedlaethol i wneyd ymddangosiad o 'loyalty' cenedl y Cymru. Yr ydys wedi cynffona llawer gormod i Dywysog Cymru mewn cysylltiad â'r Eisteddfod yn y gorphenol, nes yr ydym wedi myned yn destyn chwerthiniad pobl, ac y mae yn fwy na phryd ymatal gwneyd dim cyffelyb yn ychwaneg. Y mae y Cymry yn genedl, a'r adeg bresenol ar ei hanes yn gyfryw nas gellir goddef i'r Eisteddfod Association yn nwylaw aelodau cymdeithas - "Can di benill mwyn i'th nain," &c., hyny yw, "Cymdeithas y Cymmrodorion," i ddirmygu ei hysbryd cenedlaethol.
Rhyfedd iawn yw ystyried testun yr awdl a enillodd y gadair hon yng ngolau eisteddfodau heddiw. Roedd gan yr eisteddfod yn y cyfnod Fictorianaidd wedd Brydeinig a brenhinol iawn iddi, ond rhag inni feddwl fod pawb yn cytuno â hynny, dyma ddyfynnu un a ysgrifennodd at bapur newydd Y Goleuad ym Medi 1886 o dan y ffugenw 'Cenedlgarwr', wedi rhyddhau testunau'r eisteddfod. Mae'n debyg fod yr unigolyn hwn yn aelod o Bwyllgor Cymdeithas yr Eisteddfod, a bod mwyafrif y pwyllgor hwnnw yn awyddus i ddewis 'Cenedlgarwch' fel testun i'r awdl:
Ai yr Eisteddfod Association sydd wedi ymgymeryd â gosod y testyn 'Victoria' yn hytrach na'r testyn yr ydoedd iddo nodweddion cenedlaethol? Tebyg mai ie, a byddai yn dda gwybod pwy o aelodau y Gymdeithas hon ydoedd yn bresenol, ac yn dyfod i hyn o benderfyniad. Gwyddom oddiar siarad a chyfeillion o Dde a Gogledd Cymru, ei fod yn gryn siom iddynt weled mai 'Victoria' a ddewiswyd, ac mi obeithiaf y rhydd y wlad ar ddeall trwy y wasg mai goreu pa gyntaf y newidir ef am y testyn "Cenedlgarwch."
Gwaseiddiwch, a rhywbeth yn ychwaneg na hyny, ydyw myned i drethu yr Eisteddfod Genedlaethol i wneyd ymddangosiad o 'loyalty' cenedl y Cymru. Yr ydys wedi cynffona llawer gormod i Dywysog Cymru mewn cysylltiad â'r Eisteddfod yn y gorphenol, nes yr ydym wedi myned yn destyn chwerthiniad pobl, ac y mae yn fwy na phryd ymatal gwneyd dim cyffelyb yn ychwaneg. Y mae y Cymry yn genedl, a'r adeg bresenol ar ei hanes yn gyfryw nas gellir goddef i'r Eisteddfod Association yn nwylaw aelodau cymdeithas - "Can di benill mwyn i'th nain," &c., hyny yw, "Cymdeithas y Cymmrodorion," i ddirmygu ei hysbryd cenedlaethol.
Y SEREMONI
Yn awr daeth beirniadaeth testyn y gadair, gwobr 40p a chadair dderw a thlws aur. Yma galwyd ar y beirdd a'r llenorion yn nghyd, y rhai a ymgasglasant ar yr esgynlawr. Wedi ymgasglu o honynt ar yr esgynlawr, galwyd allan, gan yr Archdderwydd, enwau y beirdd a'r llenorion a fuont feirw er yr Eistoddfed [sic] Genedlaethol ddiweddaf, wedi hyny canwyd yr hen benill 'Bydd Myrdd o Ryfeddodau' gan y cor a'r gynulleidfa, a phawb ar eu traed ar y pryd.
Daeth y beirniaid Elis Wyn o Wyrfai a Dyfed yn mlaen i ddarllen beirniadaeth awdl y gadair. Dywedent fod pymtheg o awdlau wedi eu derbyn, y rhai a ddosbarthwyd yn dri dosbarth, ond y goreu oedd eiddo Ap Tudur, yr hwn a drodd allan i fod y Parch R. A. Williams, Berw Uchaf, Abergynolwyn, swydd Meirionydd. Yna cadeiriwyd ef yn ol defod Beirdd Ynys Prydain, a dibynwyd y cadeirio gan luaws o englynion i'r achlysur.
(Tarian y Gweithiwr, 18 Awst 1887)
Y BARDD
Ganed y Prifardd Robert Arthur Williams ym 1854, ac fe'i magwyd gan ei fodryb ym Mhentre Berw, Môn. Roedd yn offeiriad ac yn fardd. Mae'n bosib mai fel beirniad y gwnaeth ei gyfraniad llenyddol mwyaf sylweddol, gan iddo feirniadu awdlau'r gadair droeon ochr yn ochr â John Morris-Jones ac eraill. Bu farw ym 1926.
Cofnod Berw yn y Bywgraffiadur Cymreig:
http://yba.llgc.org.uk/cy/c-WILL-ART-1854.html
Yn awr daeth beirniadaeth testyn y gadair, gwobr 40p a chadair dderw a thlws aur. Yma galwyd ar y beirdd a'r llenorion yn nghyd, y rhai a ymgasglasant ar yr esgynlawr. Wedi ymgasglu o honynt ar yr esgynlawr, galwyd allan, gan yr Archdderwydd, enwau y beirdd a'r llenorion a fuont feirw er yr Eistoddfed [sic] Genedlaethol ddiweddaf, wedi hyny canwyd yr hen benill 'Bydd Myrdd o Ryfeddodau' gan y cor a'r gynulleidfa, a phawb ar eu traed ar y pryd.
Daeth y beirniaid Elis Wyn o Wyrfai a Dyfed yn mlaen i ddarllen beirniadaeth awdl y gadair. Dywedent fod pymtheg o awdlau wedi eu derbyn, y rhai a ddosbarthwyd yn dri dosbarth, ond y goreu oedd eiddo Ap Tudur, yr hwn a drodd allan i fod y Parch R. A. Williams, Berw Uchaf, Abergynolwyn, swydd Meirionydd. Yna cadeiriwyd ef yn ol defod Beirdd Ynys Prydain, a dibynwyd y cadeirio gan luaws o englynion i'r achlysur.
(Tarian y Gweithiwr, 18 Awst 1887)
Y BARDD
Ganed y Prifardd Robert Arthur Williams ym 1854, ac fe'i magwyd gan ei fodryb ym Mhentre Berw, Môn. Roedd yn offeiriad ac yn fardd. Mae'n bosib mai fel beirniad y gwnaeth ei gyfraniad llenyddol mwyaf sylweddol, gan iddo feirniadu awdlau'r gadair droeon ochr yn ochr â John Morris-Jones ac eraill. Bu farw ym 1926.
Cofnod Berw yn y Bywgraffiadur Cymreig:
http://yba.llgc.org.uk/cy/c-WILL-ART-1854.html
|
1890
|
|
Y BARDD Ganed y Prifardd Thomas Jones (Tudno) yn Llandudno yn 1844. Roedd yn fardd, yn offeiriad ac yn newyddiadurwr. Bu'n gweithio fel golygydd y Llandudno Directory, ac am gyfnod i'r Caernarvon and Denbigh Herald. Enillodd Gadair yr Eisteddfod Genedlaethol bedair gwaith, record y mae'n ei rhannu â Dewi Emrys a Dyfed. Bu farw ym 1895, yn 51 oed. Cyhoeddwyd cyfrol o'i farddoniaeth dan olygyddiaeth David Rowlands (Dewi Môn) wedi ei farwolaeth - Telyn Tudno (1897). Cofnod Tudno yn y Bywgraffiadur Cymreig: http://yba.llgc.org.uk/cy/c3-JONE-TUD-1844.html |
Tudno (o'r gyfrol 'Telyn Tudno', 1897)
|
|
1896
|
Prif hynodrwydd Cadair Eisteddfod Genedlaethol Llandudno 1896 yw mai dyma'r unig gadair erioed yn hanes yr Eisteddfod Genedlaethol i gael ei hennill am gerdd ddi-gynghanedd. Mewn arbrawf anarferol, agorwyd drysau'r gystadleuaeth led y pen, gan groesawu'r awdlau a'r pryddestau at ei gilydd i un gorlan. Am na chawsai'r arbrawf ei hailadrodd, rhaid yw barnu iddi gael ei hystyried yn fethiant.
|
1898
|
Ar ôl dod yn ail am gadair Eisteddfod Genedlaethol Casnewydd y flwyddyn flaenorol, daeth tro Elfyn i eistedd yn hedd y Brifwyl yn ei fro ei hun ym 1898.
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH TAFOLOG [2]
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH TAFOLOG [2]
Y SEREMONI
Bu bron i Elfyn fethu ei gadeirio ei hun. Yn ôl gohebydd Y Genedl Gymreig ar 26 Gorffennaf 1898, symol ei iechyd oedd Elfyn a dyna'r rheswm dros iddo fethu ag ymbresennoli yn y pafiliwn. Disgrifiodd yr hyn a ddigwyddodd wedyn fel a ganlyn:
Digwyddodd anffawd ynglyn a’r Cadeirfardd …Rywsut yr oedd si wedi mynd allan mai Elfyn gawsai y gadair, ac yn ei dŷ, yn wael ei iechyd yr oedd y bardd. Gyrwyd pellebyr [telegram] i geisio ganddo ddod i’r Eisteddfod, eithr ni fedrai. Yna gyrwyd cerbyd i’w gyrchu, ac felly y cafwyd ef mewn pryd i’r babell.
Fodd bynnag, mae eraill yn adrodd stori wahanol. Mewn erthygl yn Steddfota (Cyf. 1, Rhif 2, Gŵyl Dewi 1983), mae O. Trevor Roberts (Llanowain), yn dweud fel hyn:
Gofynnwyd i Bryfdir, a oedd yn Ysgrifennydd y Pwyllgor, logi 'trap a merlyn' i fynd i gartref y bardd yn Llan Ffestiniog i geisio dyfod o hyd iddo. Fe'i darganfuwyd yn y man yn Llyfrgell y pentre. Wedi twtio dipyn arno, aed ag ef i mewn i'r babell pan oedd Dyfed a Berw ar fin traddodi'r feirniadaeth. Cyhoeddwyd mai Einion Urdd ... oedd y gorau o'r deuddeg ymgeisydd, a chadeiriwyd y bardd o'r Llan mewn pryd.
Llyfrgellydd oedd Elfyn wrth ei waith bryd hynny. Fodd bynnag, o ddarllen rhwng y llinellau, mae'n bosib hefyd mai am ei fod ychydig yn or-hoff o'i beint yr oedd y bardd yn hwyr i'w gadeirio. Yn ei erthygl ddifyr, mae Llanowain yn tynnu sylw'r darllenydd at un o'r englynion cyntaf a luniodd y bardd erioed, pan oedd oddeutu pymtheg oed - englyn i'r 'Meddwyn':
Heb beidio ar bob adeg, - yn llyncu
Y mae'r llencyn hirgeg,
Rhag llymeitian ychwaneg
Beth a gawn i bwytho'i geg?
'Trist yw gorfod nodi', medd Llanowain, 'y gallesid bod wedi cymhwyso'r ddwy linell olaf yna i Elfyn ei hun yn y man.'
Bu bron i Elfyn fethu ei gadeirio ei hun. Yn ôl gohebydd Y Genedl Gymreig ar 26 Gorffennaf 1898, symol ei iechyd oedd Elfyn a dyna'r rheswm dros iddo fethu ag ymbresennoli yn y pafiliwn. Disgrifiodd yr hyn a ddigwyddodd wedyn fel a ganlyn:
Digwyddodd anffawd ynglyn a’r Cadeirfardd …Rywsut yr oedd si wedi mynd allan mai Elfyn gawsai y gadair, ac yn ei dŷ, yn wael ei iechyd yr oedd y bardd. Gyrwyd pellebyr [telegram] i geisio ganddo ddod i’r Eisteddfod, eithr ni fedrai. Yna gyrwyd cerbyd i’w gyrchu, ac felly y cafwyd ef mewn pryd i’r babell.
Fodd bynnag, mae eraill yn adrodd stori wahanol. Mewn erthygl yn Steddfota (Cyf. 1, Rhif 2, Gŵyl Dewi 1983), mae O. Trevor Roberts (Llanowain), yn dweud fel hyn:
Gofynnwyd i Bryfdir, a oedd yn Ysgrifennydd y Pwyllgor, logi 'trap a merlyn' i fynd i gartref y bardd yn Llan Ffestiniog i geisio dyfod o hyd iddo. Fe'i darganfuwyd yn y man yn Llyfrgell y pentre. Wedi twtio dipyn arno, aed ag ef i mewn i'r babell pan oedd Dyfed a Berw ar fin traddodi'r feirniadaeth. Cyhoeddwyd mai Einion Urdd ... oedd y gorau o'r deuddeg ymgeisydd, a chadeiriwyd y bardd o'r Llan mewn pryd.
Llyfrgellydd oedd Elfyn wrth ei waith bryd hynny. Fodd bynnag, o ddarllen rhwng y llinellau, mae'n bosib hefyd mai am ei fod ychydig yn or-hoff o'i beint yr oedd y bardd yn hwyr i'w gadeirio. Yn ei erthygl ddifyr, mae Llanowain yn tynnu sylw'r darllenydd at un o'r englynion cyntaf a luniodd y bardd erioed, pan oedd oddeutu pymtheg oed - englyn i'r 'Meddwyn':
Heb beidio ar bob adeg, - yn llyncu
Y mae'r llencyn hirgeg,
Rhag llymeitian ychwaneg
Beth a gawn i bwytho'i geg?
'Trist yw gorfod nodi', medd Llanowain, 'y gallesid bod wedi cymhwyso'r ddwy linell olaf yna i Elfyn ei hun yn y man.'
Elfyn yn ei Gadair Genedlaethol gyda dwy gadair eisteddfodol arall. Llun: Anhysbys
|
Y GADAIR William Williams o Gyttir, Penrhoslligwy, ym Môn, oedd saer y gadair – ac mae ei enw wedi ei fewnosod dan wydr ar ei chefn (gw. llun ar y dde). Ceir ei enw wedi'i gerfio mewn llythrennau breision o dan sedd y gadair, hefyd. Byddai’n arfer yn y dyddiau hynny i osod y gwaith o saernio cadair yr eisteddfod fel cystadleuaeth y flwyddyn flaenorol. Mae’n ddigon posib mai dyma’r achos, a cheir cofnod fod yr un William Williams wedi ennill cystadleuaeth debyg yn Eisteddfod Gadeiriol Penbedw yn ystod yr un flwyddyn. Cadair arall nodweddiadol o'i hoes yw hon - ei cherfwaith yn gywrain a manwl, a phlu Tywysog Cymru a'r Ddraig Goch yn fotiffau amlwg. Ceir dau afr yng ngherfwaith cefn y gadair, yn ogystal â rhai o'r sloganau arferol: 'Y Ddraig Coch a ddyru Cychwyn' [sic] a 'Gwell Dysg na Golud'. |
|
|
Y BARDD
Ganed y Prifardd Robert Owen Hughes yn Llanrwst ym 1858. Yn dilyn gadael yr ysgol, bu'n brentis mewn banc cyn cychwyn paratoi i fynd i'r weinidogaeth gyda'r Methodistiaid. Yn lle hynny, treuliodd gyfnod yn gweithio i gyhoeddwr llyfrau yn Llundain. Yn ôl yng Nghymru, bu'n olygydd nifer o gylchgronnau - Gwalia, Y Rhedegydd, a'r Glorian yn eu plith. Bu am gyfnod hefyd yn llyfrgellydd yn Llan Ffestiniog. Cyhoeddwyd cyfrol o'i farddoniaeth, Caniadau Elfyn. By farw ym 1919. Cofnod Elfyn yn y Bywgraffiadur Cymreig: https://bywgraffiadur.cymru/article/c-HUGH-OWE-1858 |
|
|
1910
|
Y SEREMONI
Yr oedd cadair derw hardd a £21 yn cael eu cynyg am yr awdl oreu ar "Yr Haf." Yn fuan gwelwyd yr Archdderwydd, wedi ei wisgo yng ngwisgoedd y swydd, yn ysgwyd y deyrnwialen a roddwyd yn anrheg dydd Mawrth, ac mewn atebiad i'w wahoddiad daeth yr Ofyddion, Beirdd a'r Derwyddon yn mlaen mewn gwisgoedd gwyrdd, glas a gwyn, gan ffurfio haner cylch ar yr esgynlawr, a'r gadair dderw yn wag yn y canol. Ar yr achlysur hwn yr oedd wedi dyfod i ran Dyfed i weithredu fel Archdderwydd a Beirniad, ac efe fu yn cyhoeddi y feirniadaeth. Seiniwyd yr udgorn deirgwaith ac yn y dystawrwydd a ganlynodd gallesig clywed llais yr Archdderwydd yn mhob congl o'r babell. Yna dywedodd fod y pedair-awdl-ar-ddeg a ddanfonwyd i fewn yn amrywio yn fawr mewn teilyngdod, a bod y pellder rhwng y goreu a'r gwaethaf yn anfesuradwy. Deliodd Dyfed yn llym iawn a un o'r cystadleuwyr, yr hwn, meddai ef, oedd wedi gweithredu fel lleidr penffordd trwy ddanfon awdl i fewn oedd yn ei chrynswth yn gynwysiedig o ddyfyniadau oddiwrth ysgrifau beirdd eraill. Yr oedd yr awdl oreu wedi ei harwyddo yn "Llion." Yr oedd ei dull yn ardderchog, ac yn hyfryd yn ei gweithiad. Yr oedd y bardd wedi ymgadw rhag canmol yr haf, ond yr oedd wedi gosod yr haf allan mor dda fel ag i adael yr haf i ganmol ei hun. Yr oedd yr awdwr hefyd yn gwneyd defnydd helaeth o ffurfiau hen a phur geiriau Cymraeg. Yr oedd, yn ddiamheu, yn feistr ar yr iaith, ac yn gyfarwydd o hen ysgrifau. Yn ol beirniadaeth unfrydol y beirniaid yr oedd "Llion" yn deilwng o eistedd yn nghadair Eisteddfod Genedlaethol 1910.
Mewn atebiad i alwad yr archdderwydd ar "Llion" i ddatguddio ei hun, cododd dyn ieuanc ym mhen pellaf yr adeilad, yn nghanol bonllefau y dyrfa, a'r seindorf yn chwareu "See, the conquering hero comes." Cyrchwyd ef i'r esgynlawr gan Alafon a Crwys Williams, yn mha le, yn fuan, y cyhoeddwyd mai Mr Robert Williams Parry, B.A., o Dalsarn, yn agos i Gaernarfon, ydoedd arwr y dydd. Mewn ymddangosiad gellid meddwl mai Mr Parry ydoedd y bardd ieuengaf a gadeiriwyd erioed yn yr Eisteddfod Genedlaethol, a dywedodd yr Archdderwydd mai Mr Parry ydoedd awdwr y bryddest a gyhoeddwyd y flwyddyn ddiweddaf yn ail oreu am y gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Llundain. Cyn fod y bardd ieuanc yn cael ei osod i eistedd yn y gadair codwyd cleddyf yr Orsedd i fyny gan y beirdd cynulledig, ac eglurodd yr Archdderwydd y buasai y cledd yn cael ei ddadweinio, a'i osod rhwng y bardd a'r gadair os tybid fod rhyw anchwareuteg yn bod o du y cystadleuwr neu'r beirniaid, ac am hyny, mewn llef uchel ac eglur, gofynwyd "A oes Heddwch." Gofynwyd yr un gofyniad deirgwaith, a theirgwaith fel taran yr atebwyd "Heddwch" gan y miloedd oeddynt yn bresenol. Ar hyny tynwyd y cledd i lawr a gosodwyd y bardd i eistedd yn y gadair gan Countess Dundonald.
(Tarian y Gweithiwr, 22.09.1910)
Yr oedd cadair derw hardd a £21 yn cael eu cynyg am yr awdl oreu ar "Yr Haf." Yn fuan gwelwyd yr Archdderwydd, wedi ei wisgo yng ngwisgoedd y swydd, yn ysgwyd y deyrnwialen a roddwyd yn anrheg dydd Mawrth, ac mewn atebiad i'w wahoddiad daeth yr Ofyddion, Beirdd a'r Derwyddon yn mlaen mewn gwisgoedd gwyrdd, glas a gwyn, gan ffurfio haner cylch ar yr esgynlawr, a'r gadair dderw yn wag yn y canol. Ar yr achlysur hwn yr oedd wedi dyfod i ran Dyfed i weithredu fel Archdderwydd a Beirniad, ac efe fu yn cyhoeddi y feirniadaeth. Seiniwyd yr udgorn deirgwaith ac yn y dystawrwydd a ganlynodd gallesig clywed llais yr Archdderwydd yn mhob congl o'r babell. Yna dywedodd fod y pedair-awdl-ar-ddeg a ddanfonwyd i fewn yn amrywio yn fawr mewn teilyngdod, a bod y pellder rhwng y goreu a'r gwaethaf yn anfesuradwy. Deliodd Dyfed yn llym iawn a un o'r cystadleuwyr, yr hwn, meddai ef, oedd wedi gweithredu fel lleidr penffordd trwy ddanfon awdl i fewn oedd yn ei chrynswth yn gynwysiedig o ddyfyniadau oddiwrth ysgrifau beirdd eraill. Yr oedd yr awdl oreu wedi ei harwyddo yn "Llion." Yr oedd ei dull yn ardderchog, ac yn hyfryd yn ei gweithiad. Yr oedd y bardd wedi ymgadw rhag canmol yr haf, ond yr oedd wedi gosod yr haf allan mor dda fel ag i adael yr haf i ganmol ei hun. Yr oedd yr awdwr hefyd yn gwneyd defnydd helaeth o ffurfiau hen a phur geiriau Cymraeg. Yr oedd, yn ddiamheu, yn feistr ar yr iaith, ac yn gyfarwydd o hen ysgrifau. Yn ol beirniadaeth unfrydol y beirniaid yr oedd "Llion" yn deilwng o eistedd yn nghadair Eisteddfod Genedlaethol 1910.
Mewn atebiad i alwad yr archdderwydd ar "Llion" i ddatguddio ei hun, cododd dyn ieuanc ym mhen pellaf yr adeilad, yn nghanol bonllefau y dyrfa, a'r seindorf yn chwareu "See, the conquering hero comes." Cyrchwyd ef i'r esgynlawr gan Alafon a Crwys Williams, yn mha le, yn fuan, y cyhoeddwyd mai Mr Robert Williams Parry, B.A., o Dalsarn, yn agos i Gaernarfon, ydoedd arwr y dydd. Mewn ymddangosiad gellid meddwl mai Mr Parry ydoedd y bardd ieuengaf a gadeiriwyd erioed yn yr Eisteddfod Genedlaethol, a dywedodd yr Archdderwydd mai Mr Parry ydoedd awdwr y bryddest a gyhoeddwyd y flwyddyn ddiweddaf yn ail oreu am y gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Llundain. Cyn fod y bardd ieuanc yn cael ei osod i eistedd yn y gadair codwyd cleddyf yr Orsedd i fyny gan y beirdd cynulledig, ac eglurodd yr Archdderwydd y buasai y cledd yn cael ei ddadweinio, a'i osod rhwng y bardd a'r gadair os tybid fod rhyw anchwareuteg yn bod o du y cystadleuwr neu'r beirniaid, ac am hyny, mewn llef uchel ac eglur, gofynwyd "A oes Heddwch." Gofynwyd yr un gofyniad deirgwaith, a theirgwaith fel taran yr atebwyd "Heddwch" gan y miloedd oeddynt yn bresenol. Ar hyny tynwyd y cledd i lawr a gosodwyd y bardd i eistedd yn y gadair gan Countess Dundonald.
(Tarian y Gweithiwr, 22.09.1910)
|
Y BARDD
Ganed y Prifardd R. Williams Parry ym 1884 yn Nhalysarn, Sir Gaernarfon. Roedd ei dad yn hanner brawd i Henry Parry-Williams, sef tad T. H. Parry Williams. Wedi treulio cyfnod fel athro yn ei ddauddegau cynnar, cwblhaodd ei radd ym Mangor yn 1907, ac MA yn yr un brifysgol ym 1912. Bu'n rhan o'r fyddin yn y Rhyfel Byd 1af rhwng 1916 a 1918. Ym 1922, daeth yn ddarlithydd yn Adran y Gymraeg ym Mangor lle y bu hyd nes iddo ymddeol ym 1944. Cyhoeddwyd dwy gyfrol o'i gerddi, Yr Haf a cherddi eraill (1924) a Cerddi'r Gaeaf (1952). Bu farw ym 1956. Cofnod R. Williams Parry yn y Bywgraffiadur Cymreig: http://yba.llgc.org.uk/cy/c4-PARR-WIL-1884.html |
R. Williams Parry tua adeg y cadeirio
(Papur Pawb, 01.10.1910)
|
|
1911
|
Cymreigiad o Edward VII yw 'Iorwerth y Seithfed', felly awdl o foliant i Frenin Lloegr a ddisgwylid ym 1911. Bu farw Edward VII ym Mai 1910, ac mae'r testun yn arwydd o Gymru frenhingar y cyfnod cyn y rhyfeloedd byd; yn yr un ysbryd ag awdl Berw - un o feirniaid 1911 - i'r Frenhines Victoria, mam Edward, yn Eisteddfod Llundain 1887. Diau y dewiswyd Berw ac Elfed o fwriad i feirniadu ar y testun hwn - hawdd yw credu y byddai wedi corddi ambell feirniad arall i'r byw.
Y BARDD
Brodor o Ddyffryn Ceiriog oedd Gwilym Ceiriog, ond treuliodd ei oes yn byw yn nhref Llangollen. Bu'n fardd llwyddiannus mewn eisteddfodau lleol a rhanbarthol ar hyd ei oes.
Brodor o Ddyffryn Ceiriog oedd Gwilym Ceiriog, ond treuliodd ei oes yn byw yn nhref Llangollen. Bu'n fardd llwyddiannus mewn eisteddfodau lleol a rhanbarthol ar hyd ei oes.
Y BARDD
Roedd Sarnicol (1873-1945) yn fardd poblogaidd o fro Banc Siôn Cwilt. Fe'i magwyd yng Nghapel Cynon ac astudiodd radd yn Aberystwyth cyn mynd yn athro ysgol. Ymddeolodd yn gynnar ym 1931 o ganlyniad i afiechyd, a bu'n byw yn Aberystwyth hyd nes ei farwolaeth ym 1945. Enillodd Gadair Eisteddfod Genedlaethol Y Fenni 1913.
Cofnod Sarnicol yn y Bywgraffiadur Cymreig:
bywgraffiadur.cymru/article/c2-THOM-JAC-1873
Roedd Sarnicol (1873-1945) yn fardd poblogaidd o fro Banc Siôn Cwilt. Fe'i magwyd yng Nghapel Cynon ac astudiodd radd yn Aberystwyth cyn mynd yn athro ysgol. Ymddeolodd yn gynnar ym 1931 o ganlyniad i afiechyd, a bu'n byw yn Aberystwyth hyd nes ei farwolaeth ym 1945. Enillodd Gadair Eisteddfod Genedlaethol Y Fenni 1913.
Cofnod Sarnicol yn y Bywgraffiadur Cymreig:
bywgraffiadur.cymru/article/c2-THOM-JAC-1873
|
1914-15
|
O graffu ar flaen Cadair Eisteddfod Genedlaethol Bangor 1915, fe welir mai 1914 yw'r flwyddyn arni. Cafodd Eisteddfod Bangor 1914 ei gohirio oherwydd y Rhyfel Byd Cyntaf. Cytunodd trefnwyr Eisteddfod Genedlaethol Aberystwyth 1915 ohirio eu heisteddfod hwythau o flwyddyn er mwyn gallu cynnal Eisteddfod Bangor. Roedd yn rhaid i'r cystadleuwyr llenyddol aros flwyddyn gyfan yn ychwanegol i dderbyn beirniadaeth, felly!
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH ELLIS HUMPHREY EVANS (HEDD WYN)
Y SEREMONI
John Morris Jones, T. Gwynn Jones, a J. J. Williams oedd beirniaid y gadair. Ychydig o waith gawsant; pedwar oedd wedi canu i "Eryri." Y blaenaf oedd yn siarad drostynt, ac nid oedd yn canmol hyd yn oed y gore - "Rhuddwyn Llwyd" [...] Caed mai Dr. T. H. Parry-Williams, sef enillydd y goron y dydd blaenorol oedd yr awdur, ac arweiniwyd ef i'r llwyfan gan Pedrog a Chrwys (bardd coronog Eisteddfod Ffair y Byd). Cadeiriwyd ef yn y dull arferol, ond fod y cledd o'r golwg. Enillodd y bardd dysgedig hwn y gadair a'r goron yng Ngwrecsam yn 1912.
(Y Clorianydd, 11.08.1915)
O'R BEIRNIADAETHAU
Ni welaf fi fod i'r awdl hon wir unoliaeth, namyn unoliaeth ffurfiol (bron na ddywedwn ffugiol) cynllun y tri lliw; ac nid yw mor deg ar y testyn ag y dymunwn i iddi fod. Ond y mae'r awdur yn feistr ar yr iaith Gymraeg, ac yn gynganeddwr medrus heb orlliw henaint ar ei linellau. Y mae ei awdl yn tra rhagori ar yr un o'r tair erill yn y gystadleuaeth hon, ac, o ran medr llenyddol beth bynnag, ar ddegau a gadeiriwyd. Gan hynny, cytunaf â'm cyd-feirniaid mai'r unig beth a allwn ei wneuthur ydyw dyfarnu'r gadair a'r wobr i Ruddwyn Llwyd.
(John Morris Jones)
RHAI ENILLWYR LLENYDDOL ERAILL
CYSTADLEUAETH Y GORON ('Y DDINAS') THOMAS HERBERT PARRY-WILLIAMS
Yr oedd naw ar hugain wedi cynnyg am y goron, sef pryddest heb fod dros 800 o linellau ar unrhyw destun, am y wobr o £20 a Choron Arian hardd. Y beirniaid oedd Alafon, Eifion Wyn a Gwili. Alafon yn unig oedd yn bresennol o'r tri beirniad, ond oherwydd gwendid bu raid i Pedrog ddarllen y feirniadaeth. Yn ôl Gwili lled siomedig oedd y gystadleuaeth ond y goreu o honynt yn ei dyb ef oedd eiddo "Alwyn Arab." Ar y llaw arall yr oedd Eifion Wyn yn annog atal y wobr ... Ymddengys nad oedd y bardd buddugol yn bresennol, a bu raid i Cadfan alw arno dair gwaith cyn i Mr. Parry Williams, ysgolfeistr Rhyd-ddu, sef tad y bardd buddugol, godi i fyny. Canwyd cân y coroni gan Miss Dilys Jones. Cyhoeddwyd Dr. T. H. Parry Williams, Rhyd-ddu, yn fardd coronog Eisteddfod Bangor, 1915.
(Y Cymro, 11.08.1915)
HIR A THODDAID ('PENCERDD GWALIA') EDGAR THOMAS, PONTARDULAIS
CHWECH O DELYNEGION MISS L. M. PRICE, RHUTHUN / PARCH. CRWYS WILLIAMS, BRYNMAWR
ENGLYN ('Y GRAGEN') DEWI MORGAN, PENYGARN
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH ELLIS HUMPHREY EVANS (HEDD WYN)
Y SEREMONI
John Morris Jones, T. Gwynn Jones, a J. J. Williams oedd beirniaid y gadair. Ychydig o waith gawsant; pedwar oedd wedi canu i "Eryri." Y blaenaf oedd yn siarad drostynt, ac nid oedd yn canmol hyd yn oed y gore - "Rhuddwyn Llwyd" [...] Caed mai Dr. T. H. Parry-Williams, sef enillydd y goron y dydd blaenorol oedd yr awdur, ac arweiniwyd ef i'r llwyfan gan Pedrog a Chrwys (bardd coronog Eisteddfod Ffair y Byd). Cadeiriwyd ef yn y dull arferol, ond fod y cledd o'r golwg. Enillodd y bardd dysgedig hwn y gadair a'r goron yng Ngwrecsam yn 1912.
(Y Clorianydd, 11.08.1915)
O'R BEIRNIADAETHAU
Ni welaf fi fod i'r awdl hon wir unoliaeth, namyn unoliaeth ffurfiol (bron na ddywedwn ffugiol) cynllun y tri lliw; ac nid yw mor deg ar y testyn ag y dymunwn i iddi fod. Ond y mae'r awdur yn feistr ar yr iaith Gymraeg, ac yn gynganeddwr medrus heb orlliw henaint ar ei linellau. Y mae ei awdl yn tra rhagori ar yr un o'r tair erill yn y gystadleuaeth hon, ac, o ran medr llenyddol beth bynnag, ar ddegau a gadeiriwyd. Gan hynny, cytunaf â'm cyd-feirniaid mai'r unig beth a allwn ei wneuthur ydyw dyfarnu'r gadair a'r wobr i Ruddwyn Llwyd.
(John Morris Jones)
RHAI ENILLWYR LLENYDDOL ERAILL
CYSTADLEUAETH Y GORON ('Y DDINAS') THOMAS HERBERT PARRY-WILLIAMS
Yr oedd naw ar hugain wedi cynnyg am y goron, sef pryddest heb fod dros 800 o linellau ar unrhyw destun, am y wobr o £20 a Choron Arian hardd. Y beirniaid oedd Alafon, Eifion Wyn a Gwili. Alafon yn unig oedd yn bresennol o'r tri beirniad, ond oherwydd gwendid bu raid i Pedrog ddarllen y feirniadaeth. Yn ôl Gwili lled siomedig oedd y gystadleuaeth ond y goreu o honynt yn ei dyb ef oedd eiddo "Alwyn Arab." Ar y llaw arall yr oedd Eifion Wyn yn annog atal y wobr ... Ymddengys nad oedd y bardd buddugol yn bresennol, a bu raid i Cadfan alw arno dair gwaith cyn i Mr. Parry Williams, ysgolfeistr Rhyd-ddu, sef tad y bardd buddugol, godi i fyny. Canwyd cân y coroni gan Miss Dilys Jones. Cyhoeddwyd Dr. T. H. Parry Williams, Rhyd-ddu, yn fardd coronog Eisteddfod Bangor, 1915.
(Y Cymro, 11.08.1915)
HIR A THODDAID ('PENCERDD GWALIA') EDGAR THOMAS, PONTARDULAIS
CHWECH O DELYNEGION MISS L. M. PRICE, RHUTHUN / PARCH. CRWYS WILLIAMS, BRYNMAWR
ENGLYN ('Y GRAGEN') DEWI MORGAN, PENYGARN
1916
ABERYSTWYTH
JOHN ELLIS WILLIAMS
TESTUN YSTRAD FFLUR
FFUGENW
NIFER YN CYSTADLU
GWOBR ARIANNOL
DYDDIAD CADEIRIO
BEIRNIAID J. J. WILLIAMS
JOHN MORRIS-JONES
BERW
ARCHDDERWYDD DYFED
GWNEUTHURWR
LLEOLIAD YN 2020
YM MEDDIANT TEULU'R BARDD
TESTUN YSTRAD FFLUR
FFUGENW
NIFER YN CYSTADLU
GWOBR ARIANNOL
DYDDIAD CADEIRIO
BEIRNIAID J. J. WILLIAMS
JOHN MORRIS-JONES
BERW
ARCHDDERWYDD DYFED
GWNEUTHURWR
LLEOLIAD YN 2020
YM MEDDIANT TEULU'R BARDD
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH HEDD WYN [2]
|
1917
|
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH SARNICOL [2], DEWI EMRYS (yn ôl Alan Llwyd yn Canrif o Brifwyl, y tro cyntaf i Dewi Emrys gystadlu am y Gadair Genedlaethol)
|
Hanes cadeirio Eisteddfod Genedlaethol Cymru Penbedw 1917 yw'r mwyaf adnabyddus ohonynt i gyd. Enillodd Elis Humphrey Evans (Hedd Wyn), mab fferm Yr Ysgwrn, Trawsfynydd, y Gadair am ei awdl 'Yr Arwr', a hynny chwe wythnos wedi ei farwolaeth ar faes y gad yng Ngwlad Belg.
Wedi seremoni drawiadol lle gorchuddiwyd y Gadair â lliain du, daeth y gadair wag a marwolaeth Hedd Wyn i gynrychioli gwastraff y Rhyfel Mawr a'r degau o filoedd o gadeiriau gwag eraill oedd mewn tai dros Gymru - a'r byd - yn gyfan. |
|
|
Y GADAIR
Eugeen Vanfleteren oedd dylunydd a gwneuthurwr Cadair 1917, un o'r Cadaeiriau Cenedlaethol cywreiniaf erioed o ran ei gwaith cerfio. Yn rhyfedd iawn, roedd Vanfleteren wedi ymgartrefu yn ardal Penbedw yn dilyn ffoi o Wlad Belg ar ddechrau'r Rhyfel Byd Cyntaf; ac yng Ngwlad Belg y bu farw'r bardd a enillodd ei gadair ar faes y gad. Yn ystod digwyddiadau i nodi canmlwyddiant marwolaeth Hedd Wyn yn 2017, comisiynwyd argraffiad 3D o'r Gadair Ddu. Gellir dysgu mwy yma. |
|
Y BARDD
Ganwyd y Prifardd Ellis Humphrey Evans ym 1887 yn fab hynaf i deulu fferm Yr Ysgwrn, Trawsfynydd. Cafodd ei enw barddol, Hedd Wyn gan Bryfdir mewn digwyddiad barddol ar lan Llyn y Morynion. Enillodd bump o gadeiriau lleol cyn ennill Cadair Eisteddfod Genedlaethol Penbedw 1917, wythnosau yn unig wedi ei farwolaeth ar faes y gad yng Nghefn Pilkem, Gwlad Belg. Cyhoeddwyd cyfrol o'i waith, Cerddi'r Bugail, ym 1918. Cofnod Ellis Humphrey Evans yn y Bywgraffiadur Cymreig: http://yba.llgc.org.uk/cy/c-EVAN-HUM-1887.html |
Hedd Wyn (Llun - Mr. Meredith, Trawsfynydd, Wikimedia Commons)
|
|
1922
|
Yn sefyll yn festri Eglwys Moriah, Dolwyddelan erbyn heddiw mae dwy gadair yn gwmni i’w gilydd. Bu un cadair yn unig tan yn ddiweddar, a chadair Eisteddfod Genedlaethol Rhydaman 1922 oedd honno.
|
Y BARDD
Yr enillydd oedd Dr. John Lloyd Jones. Fe anwyd yr Athro yng Nghartrefle, Dolwyddelan ym Mis Hydref 1885, yn fab i John a Dorothy Lloyd Jones. Cafodd ei addysg yn Ysgol Dolwyddelan ac yn yr Ysgol Sir yn Llanrwst. Derbyniodd ysgoloriaeth gan Goleg y Brifysgol Bangor ac yn 1902 dechreuodd ar ei daith fel myfyriwr. Astudiodd o dan arweinyddiaeth Syr John Morris Jones ym Mangor, gan raddio gydag anrhydedd ym 1906 , ac M.A ym 1909. Ym 1907 ymaelododd John Lloyd Jones fel myfyriwr ymchwil yng Ngholeg yr Iesu, Rhydychen, gan ennill gradd B.Litt yno ym 1908. Gadawodd Brydain am Fosiburg, Yr Almaen i astudio Gwyddeleg a Chelteg o dan Rudolf Thurneysen. Derbyniodd yr athro swydd fel darlithydd mewn Cymraeg a Chelteg yn Nulyn, a threuliodd dros 40 mlynedd yno. Yno enillodd barch cyffredinol, a chawsai ei adnabod fel llysgennad answyddogol oedd yn arwain Cymry enwog i ymweld ag Arlywydd Iwerddon. Roedd yr athro yn flaenor yng Nghapel Cymraeg Methodistaidd Dulyn ac roedd ef a’i wraig Freda yn gwneud llawer yn y capel. Merch o Fangor oedd Freda a bu i’r ddau briodi ym 1922. Derbyniodd ym 1948 radd ‘Doethor mewn Llenyddiaeth’ gan Brifysgol Cymru i ddangos eu gwerthfawrogiad o’i waith iddynt fel arholwr allanol am bron i 40 mlynedd. Ymddeolodd o’i swydd ym 1955, a symud yn ôl i’w fro enedigol, Dolwyddelan. Ni fu iechyd yn hael wrtho, a bu farw ym mis Chwefror 1956. Cafodd ei gladdu yn ôl ei ddymuniad ym mynwent Bryn-y-Bedd. Dyma’r englyn clo yn ei englynion i Fryn-y-Bedd. Ac yno yn randir Gwynedd- ar dro byr Daw’r bore i’m orwedd A daw im yn y diwedd Raean bwll ym Mryn-y-Bedd. |
John Lloyd Jones yng nghadair Rhydaman
ei 'raean bwll ym Mryn-y-Bedd'
|
YR AWDL
‘Y Gaeaf’ oedd testun y gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Rhydaman 1922. Tri John oedd yn beirniadu, sef John Morris-Jones, John. T. Job a John J. Williams. John daeth i’r brig yn y gystadleuaeth hefyd, sef John Lloyd Jones. Awdl sy’n sôn am y gaeafddyddiau o golli ei gariad yw hon, ac roedd yn eithaf hen ffasiwn ei naws yn y cyfnod; yn y dull rhamantaidd oedd yn prysur golli tir i ddyfodiad moderniaeth y beirdd newydd. Yn ôl Alan Llwyd mae hon yn ‘awdl grefftus iawn... ond rhamantus yw’r cywair’.
Fe welwn y grefft yn nechrau’r gerdd wrth i’r bardd agor â chyfres o englynion sydd wedi eu clymu yn gadwyn o un i’r llall. Mae cysylltiadau cofiadwy rhwng yr geiriau olaf un englyn, a geiriau cyntaf y nesaf, er enghraifft
‘A lle’r llu fydd llawr y llan’ a ‘Llawr y llan fydd lle’r llonnaf’
neu ‘A gwenau boreau braf’ a ‘Boreau braf yr haf a’u rhin’.
Mae’r awdl wedi ei rhannu yn dair rhan, sef I- Gaeaf yr oed, II- Gaeaf yr od a III- Gaeaf yr oes. Mae’r rhan gyntaf yn trafod perthynas y bardd â merch o’r enw Enid. Caiff yr amseroedd braf o garu, ble’r oedd Enid yn holliach eu cymharu i’r haf, ond wrth i iechyd Enid ddirywio mae’r haf yn troi’n aeaf ac fe gawn ddarlun diflas a gaeafol o gariad y ddau. Yn yr ail ran cawn awgrym mai’r gaeaf sydd yn gyfrifol am salwch Enid, ac felly’n gyfrifol am negyddiaeth y bardd tuag at y gaeaf. Yn ogystal â hynny fe welwn obaith yn y canu yma, wrth i’r bardd sôn am fynd i’r Swistir i chwilio am iachâd i’w gariad. Y trydydd rhan yw’r tristaf o’r rhannau i gyd. Yma cawn ddarlun o siom a marwolaeth a’r syniad cyffredin o aeaf tragwyddol ar ôl colled. Mae’r awdl yn cloi gyda’r un dechneg a ddefnyddiwyd i’w hagor, sef cadwyn o englynion. Dyma awdl sy’n gampwaith o bensarniaeth, ac yn brawf fod yr athro yn feistr ar y gynghanedd ac yn fardd rhagorol.
Y GADAIR
Heddiw mae’r gadair yn hawlio’i lle yn y festri yn Nolwyddelan, ac yn cael cwmni cadair Bryfdir o Eisteddfod Cymrodyr Dolwyddelan 1923. Roedd John Lloyd Jones yn un o hoelion wyth yr eisteddfod honno, ac fe gawn fwy o hanes yr Eisteddfod yn Nolwyddelan mewn blogiau i ddod.
Mae’n werth mynd am dro i’r festri i gael golwg ar y gadair. Aeth Iestyn a minnau yno yn ddiweddar i dynnu lluniau a rhyfeddu ar ei phrydferthwch. Naws hen ffasiwn sydd iddi, gyda dylanwad yr 1890au yn dod i’r amlwg yn y cerfweithiau manwl a chywrain o eifr ar y breichau, a llewod yn codi uwchben cefn y gadair. Ar y coesau mae patrwm celtaidd, ac mae’n syndod gweld ‘Ammanford’ yn fawr arni, yn hytrach na ‘Rhydaman’.
Er mai fel llysgennad a darlithydd y cofir am John Lloyd Jones yn bennaf, rhaid peidio anghofio am yr awdl wych, a’r gadair haeddiannol sy’n atgof o’i ddawn.
(ALUN WILLIAMS)
Rhai ffynonellau fu'n ddefnyddiol wrth ymchwilio i'r hanes yma:
Canrif o Brifwyl, Alan Llwyd - http://www.bbc.co.uk/cymru/canrif/
Dringwn fel ein tadau - hanes eglwys Moriah, Dolwyddelan 1880 - 1980, O. E. Williams
Y Bywgraffiadur Cymreig
‘Y Gaeaf’ oedd testun y gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Rhydaman 1922. Tri John oedd yn beirniadu, sef John Morris-Jones, John. T. Job a John J. Williams. John daeth i’r brig yn y gystadleuaeth hefyd, sef John Lloyd Jones. Awdl sy’n sôn am y gaeafddyddiau o golli ei gariad yw hon, ac roedd yn eithaf hen ffasiwn ei naws yn y cyfnod; yn y dull rhamantaidd oedd yn prysur golli tir i ddyfodiad moderniaeth y beirdd newydd. Yn ôl Alan Llwyd mae hon yn ‘awdl grefftus iawn... ond rhamantus yw’r cywair’.
Fe welwn y grefft yn nechrau’r gerdd wrth i’r bardd agor â chyfres o englynion sydd wedi eu clymu yn gadwyn o un i’r llall. Mae cysylltiadau cofiadwy rhwng yr geiriau olaf un englyn, a geiriau cyntaf y nesaf, er enghraifft
‘A lle’r llu fydd llawr y llan’ a ‘Llawr y llan fydd lle’r llonnaf’
neu ‘A gwenau boreau braf’ a ‘Boreau braf yr haf a’u rhin’.
Mae’r awdl wedi ei rhannu yn dair rhan, sef I- Gaeaf yr oed, II- Gaeaf yr od a III- Gaeaf yr oes. Mae’r rhan gyntaf yn trafod perthynas y bardd â merch o’r enw Enid. Caiff yr amseroedd braf o garu, ble’r oedd Enid yn holliach eu cymharu i’r haf, ond wrth i iechyd Enid ddirywio mae’r haf yn troi’n aeaf ac fe gawn ddarlun diflas a gaeafol o gariad y ddau. Yn yr ail ran cawn awgrym mai’r gaeaf sydd yn gyfrifol am salwch Enid, ac felly’n gyfrifol am negyddiaeth y bardd tuag at y gaeaf. Yn ogystal â hynny fe welwn obaith yn y canu yma, wrth i’r bardd sôn am fynd i’r Swistir i chwilio am iachâd i’w gariad. Y trydydd rhan yw’r tristaf o’r rhannau i gyd. Yma cawn ddarlun o siom a marwolaeth a’r syniad cyffredin o aeaf tragwyddol ar ôl colled. Mae’r awdl yn cloi gyda’r un dechneg a ddefnyddiwyd i’w hagor, sef cadwyn o englynion. Dyma awdl sy’n gampwaith o bensarniaeth, ac yn brawf fod yr athro yn feistr ar y gynghanedd ac yn fardd rhagorol.
Y GADAIR
Heddiw mae’r gadair yn hawlio’i lle yn y festri yn Nolwyddelan, ac yn cael cwmni cadair Bryfdir o Eisteddfod Cymrodyr Dolwyddelan 1923. Roedd John Lloyd Jones yn un o hoelion wyth yr eisteddfod honno, ac fe gawn fwy o hanes yr Eisteddfod yn Nolwyddelan mewn blogiau i ddod.
Mae’n werth mynd am dro i’r festri i gael golwg ar y gadair. Aeth Iestyn a minnau yno yn ddiweddar i dynnu lluniau a rhyfeddu ar ei phrydferthwch. Naws hen ffasiwn sydd iddi, gyda dylanwad yr 1890au yn dod i’r amlwg yn y cerfweithiau manwl a chywrain o eifr ar y breichau, a llewod yn codi uwchben cefn y gadair. Ar y coesau mae patrwm celtaidd, ac mae’n syndod gweld ‘Ammanford’ yn fawr arni, yn hytrach na ‘Rhydaman’.
Er mai fel llysgennad a darlithydd y cofir am John Lloyd Jones yn bennaf, rhaid peidio anghofio am yr awdl wych, a’r gadair haeddiannol sy’n atgof o’i ddawn.
(ALUN WILLIAMS)
Rhai ffynonellau fu'n ddefnyddiol wrth ymchwilio i'r hanes yma:
Canrif o Brifwyl, Alan Llwyd - http://www.bbc.co.uk/cymru/canrif/
Dringwn fel ein tadau - hanes eglwys Moriah, Dolwyddelan 1880 - 1980, O. E. Williams
Y Bywgraffiadur Cymreig
|
1928
|
Gwrthododd y beirniaid ddyfarnu unrhyw un o'r beirdd yn deilwng o gadair Eisteddfod Genedlaethol Treorci 1928, ar y testun 'Y Sant'. Byddai awdl gan Gwenallt wedi bod yn deilwng o'i chadeirio onibai iddi gythruddo'r beirniaid am ei bod yn trafod rhyw. Fel hyn y dywed Alan Llwyd yn Canrif o Brifwyl:
Awdl gan Gwenallt oedd yr awdl orau yn y gystadleuaeth hon, ond gwrthodwyd ei chadeirio. Fel yn 'Y Mynach', y gwrthdaro rhwng cnawd ac ysbryd yw thema'r awdl, ond, yn wahanol i awdl fuddugol 1926, y mae'r cnawd a'r enaid yn un erbyn y diwedd 'Y Sant', gan ddilyn athroniaeth Thomas Aquinas. Mae Gwenallt yn archwilio pynciau fel natur pechod yn yr awdl, ond cythruddwyd y beirniaid gan y disgrifiadau agos-at-yr-asgwrn o ryw a geid ynddi, yn enwedig mewn llinellau fel 'Ar hyd ei blows biws rhedai blys bysedd'. Galwyd yr awdl yn 'bentwr o aflendid' gan John Morris-Jones. 'Roedd y beirniaid wedi cael digon ar barodrwydd y beirdd newydd i drin pynciau fel y nwydau rhywiol, yn enwedig ar ôl helynt 'Atgof' Prosser Rhys, a dyna un rheswm pam y gwrthodwyd cadeirio Gwenallt. Hefyd yr oedd awdl Gwenallt yn Babyddol ei syniadaeth a'i delweddaeth, ac ofnai llawer ar y pryd, W. J. Gruffydd, er enghraifft, fod Catholigiaeth ar gynnydd yng Nghymru. Dylanwadwyd yn gryf ar yr awdl gan gyfrol Saunders Lewis, Williams Pantycelyn (1927). Collwyd cyfle ym 1928 i wobrwyo awdl anghyffredin.
Cyhoeddwyd awdl 'Y Sant' gan Gwenallt gyda'i awdl fuddugol o 1926, 'Y Mynach', mewn llyfryn bychan yn fuan wedi Eisteddfod Treorci. Byddai'n rhaid i Gwenallt aros rai blynyddoedd eto cyn cipio ei ail Gadair Genedlaethol ym Mangor ym 1931.
Awdl gan Gwenallt oedd yr awdl orau yn y gystadleuaeth hon, ond gwrthodwyd ei chadeirio. Fel yn 'Y Mynach', y gwrthdaro rhwng cnawd ac ysbryd yw thema'r awdl, ond, yn wahanol i awdl fuddugol 1926, y mae'r cnawd a'r enaid yn un erbyn y diwedd 'Y Sant', gan ddilyn athroniaeth Thomas Aquinas. Mae Gwenallt yn archwilio pynciau fel natur pechod yn yr awdl, ond cythruddwyd y beirniaid gan y disgrifiadau agos-at-yr-asgwrn o ryw a geid ynddi, yn enwedig mewn llinellau fel 'Ar hyd ei blows biws rhedai blys bysedd'. Galwyd yr awdl yn 'bentwr o aflendid' gan John Morris-Jones. 'Roedd y beirniaid wedi cael digon ar barodrwydd y beirdd newydd i drin pynciau fel y nwydau rhywiol, yn enwedig ar ôl helynt 'Atgof' Prosser Rhys, a dyna un rheswm pam y gwrthodwyd cadeirio Gwenallt. Hefyd yr oedd awdl Gwenallt yn Babyddol ei syniadaeth a'i delweddaeth, ac ofnai llawer ar y pryd, W. J. Gruffydd, er enghraifft, fod Catholigiaeth ar gynnydd yng Nghymru. Dylanwadwyd yn gryf ar yr awdl gan gyfrol Saunders Lewis, Williams Pantycelyn (1927). Collwyd cyfle ym 1928 i wobrwyo awdl anghyffredin.
Cyhoeddwyd awdl 'Y Sant' gan Gwenallt gyda'i awdl fuddugol o 1926, 'Y Mynach', mewn llyfryn bychan yn fuan wedi Eisteddfod Treorci. Byddai'n rhaid i Gwenallt aros rai blynyddoedd eto cyn cipio ei ail Gadair Genedlaethol ym Mangor ym 1931.
|
1929
|
Eisteddfod Genedlaethol Lerpwl 1929 oedd y tro diwethaf i'r Brifwyl gael ei chynnal y tu allan i ffiniau Cymru. Enillodd Dewi Emrys ei gadair genedlaethol gyntaf o bedair - record sy'n sefyll hyd heddiw; fodd bynnag, roedd cerdd arall ganddo yn yr eisteddfod honno yn fwy arwyddocaol o lawer nac awdl y gadair, sef ei gerdd dafodieithol enwog, 'Pwllderi'.
|
Y GADAIR
Fel yn achos nifer o'i wobrau cenedlaethol, ni ddaliodd Dewi Emrys ei afael ar Gadair Lerpwl 1929. Mae'n debyg mai Thomas Scott-Ellis, 8fed Barwn Howard de Walden, yw'r ddolen gyswllt sy'n esbonio pam mai yng Nghastell y Waun y cafodd y gadair honno gartref. Roedd Thomas Scott-Ellis yn un o wŷr cyfoethocaf Ynysoedd Prydain ar un adeg, a bu'n byw yng Nghastell y Waun o adeg ei briodas ym 1912 hyd ei farwolaeth ym 1946. Er mai Sais ydoedd, roedd ganddo feddwl mawr o'r ffaith fod ganddo hynafiaid o Gymru, a daeth yn noddwr hael i lenyddiaeth a'r celfyddydau yng Nghymru. Dysgodd Gymraeg a chyfansoddodd lawer o'i waith ei hun, a cheisiodd sefydlu'r Theatr Genedlaethol gyntaf yng Nghymru. |
Roedd yn hael ei nawdd i Dewi Emrys, a fyddai'n aml yn ei gael ei hun mewn trafferthion ariannol. Mae'n amlwg fod parch y bardd tuag ato yn uchel, gan iddo gyflwyno ei gyfrol ar y grefft o farddoni, Odl a Chynghanedd, i'r Arglwydd Howard de Walden. Mae'n deg tybio mai offrwm diolchgar arall oedd cyflwyno'r Gadair Genedlaethol i gasgliadau Castell y Waun.
|
Y BARDD
Ganed y Prifardd David Emrys James yng Ngheredigion ym 1881. Enillodd gadair yr Eisteddfod Genedlaethol bedair gwaith, a'i choron unwaith, gan olygu mai ef yw un o'r beirdd cystadleuol mwyaf llwyddiannus yn hanes y Brifwyl. Roedd yn adnabyddus am ei bregethu tanbaid, ei fywyd personol tymhestlog, ac am fod yn un o'r collwyr salaf yn hanes yr Eisteddfod. Cyhoeddodd lawer o gyfrolau a bu'n gyfrifol am golofn farddol Y Cymro am flynyddoedd lawer. Treuliodd ddiwedd ei oes yn byw yn Y Bwthyn yn Nhalgarreg gyda'i ferch, Dwynwen. Bu farw ym 1952. Cofnod Dewi Emrys yn y Bywgraffiadur Cymreig: https://bywgraffiadur.cymru/article/c4-JAME-EMR-1881 |
|
|
1930
|
Enillodd Dewi Emrys y gadair am yr eildro yn olynol yn Eisteddfod Genedlaethol Llanelli 1930.
|
Y BARDD
Ganed y Prifardd David Emrys James yng Ngheredigion ym 1881. Enillodd gadair yr Eisteddfod Genedlaethol bedair gwaith, a'i choron unwaith, gan olygu mai ef yw un o'r beirdd cystadleuol mwyaf llwyddiannus yn hanes y Brifwyl. Roedd yn adnabyddus am ei bregethu tanbaid, ei fywyd personol tymhestlog, ac am fod yn un o'r collwyr salaf yn hanes yr Eisteddfod. Cyhoeddodd lawer o gyfrolau a bu'n gyfrifol am golofn farddol Y Cymro am flynyddoedd lawer. Treuliodd ddiwedd ei oes yn byw yn Y Bwthyn yn Nhalgarreg gyda'i ferch, Dwynwen. Bu farw ym 1952. Cofnod Dewi Emrys yn y Bywgraffiadur Cymreig: https://bywgraffiadur.cymru/article/c4-JAME-EMR-1881 |
|
1931
|
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH D. J. DAVIES [2], DEWI EMRYS, EDGAR PHILLIPS (TREFIN)
|
Y BARDD Ganed y Prifardd David James Jones ym Mhontardawe ym 1899. Yn dilyn ei addysg ysgol bu'n ddisgybl-athro cyn treulio cyfnod yn y carchar fel gwrthwynebydd cydwybodol yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Graddiodd o Goleg Prifysgol Aberystwyth yn fuan wedi'r rhyfel, ac yn y pen draw daeth yn ddarlithydd yn yr adran Gymraeg yno ei hun. Ef oedd golygydd cyntaf cylchgrawn Taliesin, ac enillodd ddwy Gadair Genedlaethol. Bu farw yn Aberystwyth ar noswyl Nadolig 1968. Cofnod Gwenallt yn y Bywgraffiadur Cymreig: https://bywgraffiadur.cymru/article/c4-JONE-JAM-1899 |
Gwenallt (o gasgliad Geoff Charles, LlGC)
|
|
1933
|
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH DEWI EMRYS, ROLANT O FÔN
Hon oedd yr ail Gadair Genedlaethol i gael ei saernio yn Amddifaty Catholig T'ou-se-we, Shanghai. Fe'i comisiynwyd, fel Cadair Eisteddfod Genedlaethol Abertawe 1926, a enillwyd gan Gwenallt gan Dr. John Robert Jones (1887-1976), un o Lanuwchllyn yn wreiddiol oedd yn byw yn Shanghai ac yn gweithio fel bargyfreithiwr. Fel aelod o'r Royal Asiatic Society yn Shanghai, roedd gan Jones ddiddordeb mawr yn niwylliant a chelfyddyd Tsieina
|
1935
|
Mae'r gadair hon yn hynod nid yn unig am ei dyluniad unigryw gan grefftwyr Maori o Seland Newydd, ond am mai hi oedd y gadair gyntaf i gael ei hennill gyda cherdd vers-libre cynganeddol yn hytrach nac awdl yn y mesurau caeth traddodiadol. Gwyndaf Evans, ei henillydd, yw'r bardd ieuengaf erioed i enill Cadair yr Eisteddfod Genedlaethol.
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH TOM PARRY-JONES, SIMON B. JONES, ROLANT O FÔN
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH TOM PARRY-JONES, SIMON B. JONES, ROLANT O FÔN
Gwyndaf yn ei gadair, a David Lloyd George yn areithio o'r llwyfan yn ystod y seremoni
|
1946
|
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH TOM PARRY-JONES, ROLANT O FÔN, DEWI EMRYS
|
Y BARDD
Ganed Y Prifardd Geraint Bowen yn Nhreorci ym 1915. Roedd yn fab i Thomas Orchwy Bowen, yn nai i Ben a David Bowen (Myfyr Hefin), ac yn frawd i'r Prifardd Euros Bowen. Ystyrir yr awdl a enillodd iddo Gadair y Brifwyl yn Aberpennar ym 1946 yn un o'r awdlau cywreiniaf i gipio'r wobr honno. Bu'n archdderwydd rhwng 1979 ac 1981. Roedd hefyd yn ysgolhaig, yn genedlaetholwr ac yn olygydd. Bu farw yn 2011. Cofnod Geraint Bowen ar Wicipedia: cy.wikipedia.org/wiki/Geraint_Bowen |
|
1948
|
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH W. D. WILLIAMS [2], MATHONWY HUGHES, E. LLWYD WILLIAMS
Pedwaredd cadair, a chadair olaf Dewi Emrys yn y Genedlaethol, gan ei osod yn hafal â Dyfed a Thudno yn unig fel y Prifeirdd Cadeiriol mwyaf llwyddiannus yn hanes y Brifwyl. Yn o fuan wedi'r gamp hon gan Dewi Emrys, cyflwynodd yr Eisteddfod reol i nodi nad oedd hawl gan unrhyw fardd i ennill un o'r prif wobrau fwy na dwywaith. Fodd bynnag, llaciwyd ar y rheol hon mewn blynyddoedd diweddar.
|
Y BARDD
Ganed y Prifardd David Emrys James yng Ngheredigion ym 1881. Enillodd gadair yr Eisteddfod Genedlaethol bedair gwaith, a'i choron unwaith, gan olygu mai ef yw un o'r beirdd cystadleuol mwyaf llwyddiannus yn hanes y Brifwyl. Roedd yn adnabyddus am ei bregethu tanbaid, ei fywyd personol tymhestlog, ac am fod yn un o'r collwyr salaf yn hanes yr Eisteddfod. Cyhoeddodd lawer o gyfrolau a bu'n gyfrifol am golofn farddol Y Cymro am flynyddoedd lawer. Treuliodd ddiwedd ei oes yn byw yn Y Bwthyn yn Nhalgarreg gyda'i ferch, Dwynwen. Bu farw ym 1952. Cofnod Dewi Emrys yn y Bywgraffiadur Cymreig: https://bywgraffiadur.cymru/article/c4-JAME-EMR-1881 |
|
1956
|
Prin iawn yn hanes y gystadleuaeth hon y bu i'r Gadair gael ei rhoi am awdl y gellid ei hystyried yn gerdd 'ysgafn'. Mae 'Gwraig' Mathonwy Hughes yn eithriad prin i'r rheol honno, gyda theitlau'r ddau ganiad, 'Ddoe'n Rose', a 'Heddiw'n Wrach', yn dweud y cyfan. Erbyn heddiw, fodd bynnag, hen-ffasiwn a threuliedig yw'r hiwmor ynddi. Mae'r gadair bellach wedi cael cartref yn Seland Newydd, ac ym meddiant Ruth, gor-wyres i gyfneither Mathonwy Hughes, Rhiannon Jankowska.
Gallwch bori trwy luniau Geoff Charles o seremoni gadeirio 1956 yma.
Gallwch bori trwy luniau Geoff Charles o seremoni gadeirio 1956 yma.
Y GERDD
Fel y crybwyllwyd eisoes, dewisodd Mathonwy Hughes rannu ei awdl, 'Gwraig', yn ddau ganiad: I. Ddoe'n Rose, a II. Heddiw'n Wrach. Mae'r caniad cyntaf yn darlunio carwriaeth gyflym a nwydus, gan ddechrau gyda golygfa yn sinema'r Odeon, a bortreadir mewn cyfres o hir-a-thoddeidiau:
Llewych yr Odeon, mor llachar ydoedd!
Ei chantau oddaith, pyrth ei chynteddoedd,
Ei nudd aur melyn wahoddai'r miloedd
O'r nos annifyr i naws ei nefoedd,
Ac yno'r awchus gannoedd - ymwthiai,
Y mass orysai am ias yr oesoedd.
Eir trwy elfennau'r garwriaeth - mynd i'r ddawns, cyfarfod â'i rhieni (Y gŵr, a hithau'i wraig ef, / Gwyddwn fod rhaid eu goddef.'), a charu Dafydd-ap-Gwilym-aidd o dan y coed ('Cydiwyd o dan y coedydd / Y llanc a'i wench mewn llwyn cudd.'). Daw'r caniad cyntaf i ben gyda'r cwpled hwn:
Wedi'r hwyl, ar fyr o dro, - Ŵyl y Banc,
Dau rhy ieuanc a aeth i'w modrwyo.
Y bywyd ôl-briodasol yw testun yr ail ganiad, sydd mewn cyferbyniad llwyr â gorfoledd y caniad cyntaf. Mae'n anodd dychmygu llinellau fel yma yn cael derbyniad gwresog yn yr oes fwy goleuedig hon:
Rose wên rouge a droes yn wrach,
Yn wraig ofer ac afiach.
Gwael ei medr o gael modrwy,
Merch ei mham a rhyw hwch mwy
Darlunir y teulu bach yn magu llond lle o blant mewn tŷ Cyngor llwm ('Gwen, Margaret Ann, a Janet, / Meirion ac Arfon a Kate, / William John a Goronwy, / Susan a Megan a mwy ...'), a cheir disgrifiadau cyffredinol o'r cartref di-lun a diffyg trefn y fam a'r tad.
Mae'r awdl yn cloi gyda thro, sy'n awgrymu er gwaethaf yr uchod oll, fod y cariad tanbaid yn parhau i fodoli rhwng y pâr priod, a'r bardd yn gosod ei gwynion o'r neilltu:
Tewi wnaf, ein 'Tŷ Ni' yw,
Ein dedwydd aelwyd ydyw.
Gallwch ddarllen 'Gwraig' a barn y beirniaid arni yn Cyfansoddiadau a Beirniadaethau Eisteddfod Genedlaethol Cymru Aberdâr 1956 (gol. E D Jones, Gwasg y Brython 1956)
Fel y crybwyllwyd eisoes, dewisodd Mathonwy Hughes rannu ei awdl, 'Gwraig', yn ddau ganiad: I. Ddoe'n Rose, a II. Heddiw'n Wrach. Mae'r caniad cyntaf yn darlunio carwriaeth gyflym a nwydus, gan ddechrau gyda golygfa yn sinema'r Odeon, a bortreadir mewn cyfres o hir-a-thoddeidiau:
Llewych yr Odeon, mor llachar ydoedd!
Ei chantau oddaith, pyrth ei chynteddoedd,
Ei nudd aur melyn wahoddai'r miloedd
O'r nos annifyr i naws ei nefoedd,
Ac yno'r awchus gannoedd - ymwthiai,
Y mass orysai am ias yr oesoedd.
Eir trwy elfennau'r garwriaeth - mynd i'r ddawns, cyfarfod â'i rhieni (Y gŵr, a hithau'i wraig ef, / Gwyddwn fod rhaid eu goddef.'), a charu Dafydd-ap-Gwilym-aidd o dan y coed ('Cydiwyd o dan y coedydd / Y llanc a'i wench mewn llwyn cudd.'). Daw'r caniad cyntaf i ben gyda'r cwpled hwn:
Wedi'r hwyl, ar fyr o dro, - Ŵyl y Banc,
Dau rhy ieuanc a aeth i'w modrwyo.
Y bywyd ôl-briodasol yw testun yr ail ganiad, sydd mewn cyferbyniad llwyr â gorfoledd y caniad cyntaf. Mae'n anodd dychmygu llinellau fel yma yn cael derbyniad gwresog yn yr oes fwy goleuedig hon:
Rose wên rouge a droes yn wrach,
Yn wraig ofer ac afiach.
Gwael ei medr o gael modrwy,
Merch ei mham a rhyw hwch mwy
Darlunir y teulu bach yn magu llond lle o blant mewn tŷ Cyngor llwm ('Gwen, Margaret Ann, a Janet, / Meirion ac Arfon a Kate, / William John a Goronwy, / Susan a Megan a mwy ...'), a cheir disgrifiadau cyffredinol o'r cartref di-lun a diffyg trefn y fam a'r tad.
Mae'r awdl yn cloi gyda thro, sy'n awgrymu er gwaethaf yr uchod oll, fod y cariad tanbaid yn parhau i fodoli rhwng y pâr priod, a'r bardd yn gosod ei gwynion o'r neilltu:
Tewi wnaf, ein 'Tŷ Ni' yw,
Ein dedwydd aelwyd ydyw.
Gallwch ddarllen 'Gwraig' a barn y beirniaid arni yn Cyfansoddiadau a Beirniadaethau Eisteddfod Genedlaethol Cymru Aberdâr 1956 (gol. E D Jones, Gwasg y Brython 1956)
|
Y GADAIR
Cadair seml yr olwg yw cadair 1956, ac fe ddaw o gyfnod yn hanes y Brifwyl a ffafriai ddyluniadau glân, diffwdan dros y cerfwaith eithriadol gywrain a fu mewn bri ar un adeg. Yn y lluniau gwreiddiol ohoni (uchod), gwelir nad yw hyd yn oed y nod cyfrin i weld ar gefn y gadair; fodd bynnag, mae'n amlwg ei fod wedi cael ei ychwanegu ar rhyw adeg gan eu bod yn ymddangos mewn lluniau diweddar ohoni (gw. llun ar y dde). Nid yw enw a dyddiad yr Eisteddfod mewn man amlwg arni chwaith - yn hytrach, maent wedi eu cerfio ar gefn y gadair (gw. llun 1 isod). Fe welir hefyd fod enw a dyddiad yr eisteddfod wedi eu hychwanegu ar blâc pres i fan arall ar y gadair - yn ddiweddarach, o bosib ar yr un adeg â'r nod cyfrin? (gw. llun 2 isod). Lluniau: Sally Clifton |
|
Y BARDD
Ganed y Prifardd Mathonwy Hughes ym 1901 yn Llanllyfni, yn fab i deulu chwarelyddol. Roedd yn nai i'r Prifardd R. Silyn Roberts. Wrth ei waith, roedd yn olygydd cynorthwyol ar gyfnodolyn Baner ac Amserau Cymru. Roedd yn fardd aml ei gadeiriau mewn eisteddfodau lleol a rhanbarthol, ond pinacl ei yrfa gystadleuol oedd enill Cadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Aberdâr 1956. Cyhoeddodd nifer o gyfrolau o farddoniaeth. Bu farw ym 1999.
Cofnod Mathonwy Hughes ar Wicipedia:
https://cy.wikipedia.org/wiki/Mathonwy_Hughes
Ganed y Prifardd Mathonwy Hughes ym 1901 yn Llanllyfni, yn fab i deulu chwarelyddol. Roedd yn nai i'r Prifardd R. Silyn Roberts. Wrth ei waith, roedd yn olygydd cynorthwyol ar gyfnodolyn Baner ac Amserau Cymru. Roedd yn fardd aml ei gadeiriau mewn eisteddfodau lleol a rhanbarthol, ond pinacl ei yrfa gystadleuol oedd enill Cadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Aberdâr 1956. Cyhoeddodd nifer o gyfrolau o farddoniaeth. Bu farw ym 1999.
Cofnod Mathonwy Hughes ar Wicipedia:
https://cy.wikipedia.org/wiki/Mathonwy_Hughes
Seremoni'r Cadeirio, Eisteddfod Genedlaethol Cymru Aberdâr 1956; Mathonwy Hughes yn y Gadair a'r Archdderwydd Dyfnallt ar y dde. Llun: Casgliad Geoff Charles, LlGC
|
2001
|
Gwnaed hanes yn Eisteddfod Genedlaethol Dinbych a'r Cyffiniau 2001 pan safodd Mererid Hopwood ar ei thraed yn y pafiliwn ar y pnawn Gwener - y ferch gyntaf erioed i gyflawni'r gamp. Gellir gweld clip fideo o'r foment hanesyddol hon yma.
Y GERDD
Gofynnwyd am awdl ar y mesurau caeth traddodiadol heb fod yn hwy na 200 llinell. Roedd y tri beirniad, y Prifeirdd Emyr Lewis, Dic Jones ac Elwyn Edwards, yn annibynnol ar ei gilydd, yn gwbl gytûn ar ragoriaeth awdl 'Llygad y Dydd' yn y gystadleuaeth.
Awdl o safbwynt Mam yw 'Dadeni' Mererid Hopwood. Mae'n dilyn hanes merch wrth iddi ddisgyn mewn cariad, beichiogi, a rhoi genedigaeth i blentyn sydd maes o law yn marw. Ochr yn ochr â hyn ceir hanes y prif gymeriad yn colli ac yn ailgydio yn ei ffydd. Gellir darllen y gerdd yn Cyfansoddiadau a Beirniadaethau 2001: Sir Ddinbych a'r Cyffiniau (tud. 16-20) neu yn Nes Draw (Gomer 2015, tud. 111-118).
Gofynnwyd am awdl ar y mesurau caeth traddodiadol heb fod yn hwy na 200 llinell. Roedd y tri beirniad, y Prifeirdd Emyr Lewis, Dic Jones ac Elwyn Edwards, yn annibynnol ar ei gilydd, yn gwbl gytûn ar ragoriaeth awdl 'Llygad y Dydd' yn y gystadleuaeth.
Awdl o safbwynt Mam yw 'Dadeni' Mererid Hopwood. Mae'n dilyn hanes merch wrth iddi ddisgyn mewn cariad, beichiogi, a rhoi genedigaeth i blentyn sydd maes o law yn marw. Ochr yn ochr â hyn ceir hanes y prif gymeriad yn colli ac yn ailgydio yn ei ffydd. Gellir darllen y gerdd yn Cyfansoddiadau a Beirniadaethau 2001: Sir Ddinbych a'r Cyffiniau (tud. 16-20) neu yn Nes Draw (Gomer 2015, tud. 111-118).
Manylyn o gefn y Gadair
|
Y BARDD Ganed y Prifardd Mererid Hopwood ym 1964. Cafodd ei geni a'i magu yng Nghaerdydd a mynychodd ysgolion Glantaf a Llanhari. Graddiodd mewn Almaeneg a Sbaeneg a bu'n ddarlithydd yn ogystal a chyfnodau'n gweithio'n llawrydd ac i Gyngor y Celfyddydau. Mae'n un o grŵp bychan o lenorion sydd wedi llwyddo i ennill Cadair, Coron [Meifod, 2003] a Medal Ryddiaith [Caerdydd, 2008] yr Eisteddfod Genedlaethol. Cyhoeddodd ei hunig gyfrol o farddoniaeth, Nes Draw, yn 2015. Enillodd y gyfrol gategori barddoniaeth Gwobrau Llyfr y Flwyddyn 2016. Cofnod Mererid Hopwood ar Wicipedia: https://cy.wikipedia.org/wiki/Mererid_Hopwood |
|
|
2014
|
|
Y BARDD
Ganed Ceri Wyn Jones (1967) yn Swydd Herford, ac fe'i magwyd yno ac yn Sir Aberteifi. Graddiodd yn y Saesneg gan weithio fel athro uwchradd, ac yna dilyn gyrfa fel golygydd llyfrau i Wasg Gomer. Mae'n un o ddisgyblion barddol T. Llew Jones. Mae wedi ennill Cadair (1997, 2014) a Choron (2009) yr Eisteddfod Genedlaethol. Ef yw Meuryn cyfredol rhaglen farddoniaeth Y Talwrn ar BBC Radio Cymru. Cofnod Ceri Wyn Jones ar Wicipedia: cy.wikipedia.org/wiki/Ceri_Wyn_Jones |
|
2015
|
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH RHYS IORWERTH [2], ANEIRIN KARADOG [3]
|
GRIFFITHS, HYWEL
Mae'r Prifardd Hywel Griffiths (1983) yn lenor, yn ddarlithydd ac yn ymgyrchydd gwleidyddol. Mae'n frodor o Sir Gâr a graddiodd o Brifysgol Aberystwyth, lle mae bellach yn gweithio yn y Sefydliad Daearyddiaeth a Gwyddorau Daear. Bu'n gadeirydd Cymdeithas yr Iaith am gyfnod. Mae wedi ennill Coron (2008) a Chadair (2015) yr Eisteddfod Genedlaethol. Cyhoeddodd ddwy gyfrol o farddoniaeth, Banerog (2009) a Llif Coch Awst (2017). Enillodd ei ail gyfrol gategori barddoniaeth gwobrau Llyfr y Flwyddyn. Gwefan Hywel Griffiths Llun: Wikimedia Commons |
|
2016
|
Rhoddwyd cadair 2016 gan deulu'r Prifardd Dic Jones (Dic yr Hendre) i nodi hanner canmlwyddiant ers buddugoliaeth awdl enwog y 'Cynhaeaf' yn Eisteddfod Genedlaethol Aberafan 1966. Roedd dyluniad y gadair newydd yn adlewyrchu elfennau o gadair Dic Jones, ac yn addas ddigon, roedd y gerdd fuddugol hefyd yn cynnwys cyfeiriadau at awdl y 'Cynhaeaf'.
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH EURIG SALISBURY [2]
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH EURIG SALISBURY [2]
|
Y BARDD
Ganed y Prifardd Aneirin Karadog ym 1982 yn Llanelwy. Cafodd ei fagu yn Llanrwst, ym Mhontardawe a Phontypridd. Graddiodd o'r Coleg Newydd, Rhydychen, mewn Ffrangeg a Sbaeneg. Daw o gefndir Llydaweg-Gymreig ac mae'n medru pum iaith yn rhugl. Enillodd Gadair Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd yn 2005, a Chadair Eisteddfod Genedlaethol Sir Fynwy a'r Cyffiniau 2016. Cyhoeddodd ddwy gyfrol o'i farddoniaeth (hyd at 2018) - O Annwn i Geltia (2012) a Bylchau (2016). Enillodd y ddwy gyfrol y categori barddoniaeth yng ngwobrau Llyfr y Flwyddyn. Cofnod Aneirin Karadog ar Wicipedia: https://cy.wikipedia.org/wiki/Aneirin_Karadog |
Aneirin Karadog (llun o wefan Cymdeithas Ceredigion)
|
|
2017
|
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH LLÝR GWYN LEWIS [2], MEIRION MACINTYRE HUWS [3], ANNES GLYN, ARWYN GROE
|
Y BARDD
Magwyd Osian Rhys Jones yn Y Ffôr ger Pwllheli, ac mae bellach yn byw yng Nghaerdydd, lle mae'n gweithio fel golygydd a chynhyrchydd cynnwys digidol. Enillodd gadair yr Eisteddfod Genedlaethol yn 2017. Mae'n un o sylfaenwyr nosweithiau barddoniaeth poblogaidd Bragdy'r Beirdd yng Nghaerdydd. Cofnod Osian Rhys Jones ar Wicipedia: cy.wikipedia.org/wiki/Osian_Rhys_Jones |
|
2018
|
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH EURIG SALISBURY [2], LLŶR GWYN LEWIS, ARON PRITCHARD, T. JAMES JONES
Gellir gwylio seremoni'r cadeirio 2018 yn ei chyfanrwydd isod:
Gellir gwylio seremoni'r cadeirio 2018 yn ei chyfanrwydd isod:
|
Y BARDD
Magwyd Gruffudd Owen (1986) ym Mhwllheli, ac mae bellach yn byw yng Nghaerdydd. Ef yw'r Bardd Plant Cymru cyfredol (2019-2021). Mae'n adnabyddus fel enillydd stompiau a gornestau talwrn am gerddi ffraeth ac ysgafn, ond hefyd fel bardd mwy difrifol; cyhoeddodd gyfrol, Hel llus yn y glaw, ac enillodd Gadair yr Eisteddfod Genedlaethol (2018). Cofnod Gruffudd Owen ar Wicipedia: cy.wikipedia.org/wiki/Gruffudd_Eifion_Owen |
|
2019
|
ERAILL YN Y GYSTADLEUAETH HUW DYLAN OWEN (BELI MAWR)
|
Y BARDD Mae'r Prifardd T. James Jones (1934) yn un o deulu barddol Parc Nest, fferm ger Castell Newydd Emlyn. Mae wedi ennill Coron (1986, 1988) a Chadair (2007, 2019) yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith, a bu'n Archdderwydd Cymru rhwng 2009 a 2013. Mae'n adnabyddus am ei gyfieithiad Cymraeg o Under Milk Wood (Dylan Thomas), 'Dan y Wenallt', ac am ei gerddi tafodieithol cyfoethog a'i berfformiadau byw. Cofnod Jim Parc Nest ar Wicipedia: cy.wikipedia.org/wiki/Jim_Parc_Nest Llun: Gorsedd Cymru |
Yn Nhregaron, Ceredigion, yr oedd yr Eisteddfod Genedlaethol i gael ei chynnal yn 2020. Fodd bynnag, yn sgil lledaeniad y pandemig COVID-19, cyhoeddwyd ar 30 Mawrth 2020 y byddid yn gohirio'r Eisteddfod am flwyddyn, a hynny am y tro cyntaf ers Eisteddfod Bangor 1914-15. Gellir gweld erthygl BBC CymruFyw ar y cyhoeddiad yma.
Roedd cyfansoddiadau Eisteddfod Tregaron, gan gynnwys awdlau'r gadair, i gael eu cadw dan glo am flwyddyn cyn eu beirniadu, yr un fath yn union â 1914-15.
Roedd cyfansoddiadau Eisteddfod Tregaron, gan gynnwys awdlau'r gadair, i gael eu cadw dan glo am flwyddyn cyn eu beirniadu, yr un fath yn union â 1914-15.
- Canrif o Brifwyl, Alan Llwyd
- Gwenallt: Cofiant D. Gwenallt Jones 1899-1968, Alan Llwyd
- Yr Awdl, y Bryddest, a Darnau Eraill, Buddugol yn Eisteddfod Genedlaethol Bangor, 1931 - Lerpwl 1931
- https://amgueddfa.cymru/erthyglau/2010-07-25/Gwnaed-yn-Tseina-cadair-Eisteddfod-1933/ - cyrchwyd 03.20
- Gwenallt: Cofiant D. Gwenallt Jones 1899-1968, Alan Llwyd
- Yr Awdl, y Bryddest, a Darnau Eraill, Buddugol yn Eisteddfod Genedlaethol Bangor, 1931 - Lerpwl 1931
- https://amgueddfa.cymru/erthyglau/2010-07-25/Gwnaed-yn-Tseina-cadair-Eisteddfod-1933/ - cyrchwyd 03.20