Mae hon yn dudalen fyw, ac felly yn cael ei hadeiladu a'i diweddaru o hyd. Ymddiheurwn felly am unrhyw gofnodion anghyflawn. Os am ychwanegu at y wybodaeth ar y dudalen hon, cysylltwch.
Mae Eisteddfod Gadeiriol Môn yn un o eisteddfodau hynaf Cymru. Mae'n parhau i gynnal ei gorsedd ei hun, ac yn teithio yn flynyddol i ardaloedd gwahanol yn Ynys Môn.
Mae Eisteddfod Gadeiriol Môn yn un o eisteddfodau hynaf Cymru. Mae'n parhau i gynnal ei gorsedd ei hun, ac yn teithio yn flynyddol i ardaloedd gwahanol yn Ynys Môn.
|
1873
|
Achosodd Eisteddfod Môn Porthaethwy 1873 gryn gynnwrf yn y byd eisteddfodol, a hynny oherwydd yr hyn a ddigwyddodd yn ystod seremoni'r cadeirio. Wedi i Ioan Arfon draddodi'r feirniadaeth ar yr awdlau i '[D]distawrwydd', safodd y sawl a ddygai'r ffugenw Salis ar ei draed, sef Dr William Morgan Williams, meddyg deugain oed a oedd wedi ymgartrefu yn Llansantffraid Glan Conwy. Yn hytrach na'i gymeradwyo, torrodd nifer o'r beirdd eraill, gan gynnwys y beirniaid, a oedd yn bresennol allan i fonllefau, a chyhuddwyd Williams o ennill y gadair trwy dwyll:
Daeth Alvardd ymlaen, a thystiodd yn y modd mwyaf pendant, mai nid y Dr. oedd awdwr yr awdl; a daeth Ioan Arfon drachefn i geisio cadarnhau yr hyn a ddywedai Alardd [sic]. Ar ei ol ef daeth Tudno Jones ymlaen i amddiffyn galluoedd Dr. Williams fel bardd. Daeth Gwilym Cowlyd ymlaen drachefn; yr oedd ei fys yntau yn y brywes, Dewi Mawrth, a Gethin Jones; a llusgwyd Ioan Glan Menai i ganol y pentwr nes yr oedd yr Eisteddfod oll trwyddi draw yn un gymysgfa Fabelaidd ferwedig fel crochan potes. (Y Goleuad)
Sail gwrthwynebiad y beirniaid oedd mai Gwilym Cowlyd (William John Roberts) oedd awdur yr awdl fuddugol a'i fod wedi ei gwerthu i Fferyllfardd er mwyn iddo ei chyflwyno i'r gystadleuaeth. Taerent hwythau mai gwaith Fferyllfardd oedd yr awdl, ond ei fod wedi ei rhoi i Gwilym Cowlyd i fwrw golwg drosti:
... cyfaddefodd fod Gwilym Cowlyd wedi gwneyd ychydig gyfnewidiad yma ac acw ynddi, megis newid ambell i air a diwygio ambell i linell, a hyny heb newid un iod ar y meddwl. Ond cyn ei hanfon i'r gystadleuaeth drachefn gwnaeth Dr. Williams ddiwygiadau ar ddiwygiadau Cowlyd eilwaith, fel na ŵyr Cowlyd na neb byw bedyddiol ar y greadigaeth ond efe yn unig a'r beirniaid sut yr oedd yn sefyll yn y gystadleuaeth. (ibid.)
Sefydlwyd pwyllgor yn ystod y prynhawn i drafod y benbleth hon, a daethpwyd i'r casgliad - er mai prin iawn oedd y dystiolaeth y naill ffordd na'r llall - y byddai Fferyllfardd yn derbyn ei gadair. Fodd bynnag, roedd amod i hynny - a hynny ar sail credoau'r Orsedd ...
Teg ydyw hysbysu na chadeiriwyd y bardd o gwbl, oblegid fod hyny, meddant hwy, yn amhosibl. Yr oedd yn rhaid cadeirio ar hanes dydd, sef ar "awr anterth," ac felly gorfu i'r bardd fyned adref heb ei gadeirio, ond yr ydym yn gobeithio y cadeirir ef yn ogoneddus yn Llansantffraid ... (ibid.)
Ni chafodd Fferyllfardd ei gadeirio yn ôl braint a defod felly, ac mae'n debyg i hynny bwyso'n drwm ar ei feddwl - yn wir, credai rhai mai'r poen meddwl a achoswyd iddo a'i enw fel bardd oedd y tu ôl i'w farwolaeth yn ŵr ifanc 44 oed, rhai blynyddoedd yn ddiweddarach.
Daeth Alvardd ymlaen, a thystiodd yn y modd mwyaf pendant, mai nid y Dr. oedd awdwr yr awdl; a daeth Ioan Arfon drachefn i geisio cadarnhau yr hyn a ddywedai Alardd [sic]. Ar ei ol ef daeth Tudno Jones ymlaen i amddiffyn galluoedd Dr. Williams fel bardd. Daeth Gwilym Cowlyd ymlaen drachefn; yr oedd ei fys yntau yn y brywes, Dewi Mawrth, a Gethin Jones; a llusgwyd Ioan Glan Menai i ganol y pentwr nes yr oedd yr Eisteddfod oll trwyddi draw yn un gymysgfa Fabelaidd ferwedig fel crochan potes. (Y Goleuad)
Sail gwrthwynebiad y beirniaid oedd mai Gwilym Cowlyd (William John Roberts) oedd awdur yr awdl fuddugol a'i fod wedi ei gwerthu i Fferyllfardd er mwyn iddo ei chyflwyno i'r gystadleuaeth. Taerent hwythau mai gwaith Fferyllfardd oedd yr awdl, ond ei fod wedi ei rhoi i Gwilym Cowlyd i fwrw golwg drosti:
... cyfaddefodd fod Gwilym Cowlyd wedi gwneyd ychydig gyfnewidiad yma ac acw ynddi, megis newid ambell i air a diwygio ambell i linell, a hyny heb newid un iod ar y meddwl. Ond cyn ei hanfon i'r gystadleuaeth drachefn gwnaeth Dr. Williams ddiwygiadau ar ddiwygiadau Cowlyd eilwaith, fel na ŵyr Cowlyd na neb byw bedyddiol ar y greadigaeth ond efe yn unig a'r beirniaid sut yr oedd yn sefyll yn y gystadleuaeth. (ibid.)
Sefydlwyd pwyllgor yn ystod y prynhawn i drafod y benbleth hon, a daethpwyd i'r casgliad - er mai prin iawn oedd y dystiolaeth y naill ffordd na'r llall - y byddai Fferyllfardd yn derbyn ei gadair. Fodd bynnag, roedd amod i hynny - a hynny ar sail credoau'r Orsedd ...
Teg ydyw hysbysu na chadeiriwyd y bardd o gwbl, oblegid fod hyny, meddant hwy, yn amhosibl. Yr oedd yn rhaid cadeirio ar hanes dydd, sef ar "awr anterth," ac felly gorfu i'r bardd fyned adref heb ei gadeirio, ond yr ydym yn gobeithio y cadeirir ef yn ogoneddus yn Llansantffraid ... (ibid.)
Ni chafodd Fferyllfardd ei gadeirio yn ôl braint a defod felly, ac mae'n debyg i hynny bwyso'n drwm ar ei feddwl - yn wir, credai rhai mai'r poen meddwl a achoswyd iddo a'i enw fel bardd oedd y tu ôl i'w farwolaeth yn ŵr ifanc 44 oed, rhai blynyddoedd yn ddiweddarach.
Manylion yr Eisteddfod, y nod cyfrin, a phlu tywysog Cymru ar frig y Gadair
|
Y BARDD Ganed William Morgan Williams ym Mhwllheli ym 1832. Derbyniodd ei addysg yn Ysgol Botwnnog ac aeth yn brentis fferyllydd yng Nghaernarfon. Hyfforddodd fel meddyg yng Nglasgow, a bu'n feddyg yn Llansantffraid Glan Conwy am weddill ei oes. Roedd yn aelod o orsedd 'amgen' Arwest Glan Geirionnydd (a sefydlwyd gan Gwilym Cowlyd). Nid oedd yn gystadleuydd mynych ac hwyrach mai dyna un o'r rhesymau y bwriwyd amheuaeth ar ddilysrwydd ei gyfansoddiad yn Eisteddfod Môn 1873. Bu farw ym 1877, yn 44 oed. |
Bedd Fferyllfardd ym mynwent Eglwys Sant Ffraid (Llun: Alwyn ap Huw, Wikimedia Commons)
|
|
1911
|
|
1923
|
Cafodd y gadair ei saernio gan Emile De Vynck, ffoadur o Wlad Belg yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf; hanes sy'n adleisio un Eugeen Vanfleteren, sef y crefftwr a fu'n gyfrifol am greu Cadair Eisteddfod Genedlaethol Penbedw 1917 - y Gadair Ddu.
Un motiff anarferol ond hyfryd iawn ar y gadair yw'r tair menyw mewn gwisg Gymreig a welir ar banel cefn y gadair.
Un motiff anarferol ond hyfryd iawn ar y gadair yw'r tair menyw mewn gwisg Gymreig a welir ar banel cefn y gadair.
|
Y GERDD
Roedd y Rhyfel Mawr yn ddylanwad ar bob agwedd o'r gystadleuaeth hon ym 1923. Nid yn unig yr oedd gwneuthurwr y gadair yn ffoadur, ond cynigiwyd y wobr am gerdd i John Williams, Brynsiencyn, a fu farw ym 1921. Roedd Williams yn un o'r pregethwyr tanbeitiaf o blaid gyrru bechgyn o Gymru i ymrestru â'r fyddin adeg y Rhyfel Mawr; a defnyddiai ei allu a'i huodledd fel peiriant propaganda, mewn gwirionedd. Er ei fod yn ffigwr dadleuol, parhaodd yn boblogaidd hyd ei farwolaeth - a thu hwnt, fel mae testun y gystadleuaeth hon yn ei awgrymu. |
John Williams (Thomas Leonard Hughes, 1895)
|
Y BARDD
Ganed Penllyn yn Ffridd Gymen ger Y Bala ym 1854. Roedd yn fardd eisteddfodol amlwg ac yn weinidog gyda'r Annibynnwyr. Treuliodd fwyafrif ei yrfa yn gweinidogaethu yn eglwys Ebeneser yn Hen Golwyn, a bu'n olygydd ar Y Caniedydd Cynlleidfaol Newydd a gyhoeddwyd ym 1921. Bu farw ym 1938.
Ganed Penllyn yn Ffridd Gymen ger Y Bala ym 1854. Roedd yn fardd eisteddfodol amlwg ac yn weinidog gyda'r Annibynnwyr. Treuliodd fwyafrif ei yrfa yn gweinidogaethu yn eglwys Ebeneser yn Hen Golwyn, a bu'n olygydd ar Y Caniedydd Cynlleidfaol Newydd a gyhoeddwyd ym 1921. Bu farw ym 1938.
|
2019
|
Yn hytrach na chael ei gwesteio gan gymuned leol, fel sy'n arferol gydag Eisteddfod Môn, Clybiau Ffermwyr Ifanc yr ynys oedd yn gyfrifol am drefnu a chynnal eisteddfod 2019.
- Gwefan WCIA Voices (cyrchwyd 06.01.20) https://wciavoices.wordpress.com/2016/08/09/eistedfodd-chair-carved-by-belgian-refugee/
- Gwefan Richard B Gilliam (cyrchwyd 06.01.20) http://www.angelfire.com/in/gillionhome/Worship/Emynau/Penllyn.html
- Y Goleuad, 16.07.1873
- 'William Morgan Williams' ar Wicipedia (cyrchwyd 06.01.20) https://cy.wikipedia.org/wiki/William_Morgan_Williams
- Y Tyst a'r Dydd, 15.07.1873
- Gwefan Richard B Gilliam (cyrchwyd 06.01.20) http://www.angelfire.com/in/gillionhome/Worship/Emynau/Penllyn.html
- Y Goleuad, 16.07.1873
- 'William Morgan Williams' ar Wicipedia (cyrchwyd 06.01.20) https://cy.wikipedia.org/wiki/William_Morgan_Williams
- Y Tyst a'r Dydd, 15.07.1873