Bydd dwy o gadeiriau William Richards (Alfa) yn cael eu gwerthu mewn arwerthiant o eitemau Cymreig gan gwmni Rogers Jones yng Nghaerdydd ar 24 Gorffennaf Eleni.

Lot 14 (chwith, uchod) yn yr arwerthiant yw cadair Eisteddfod Gadeiriol Meirion 1908, celficyn a saerniwyd i'r bardd buddugol gan Owen Tudor, y gwneuthurwr cadeiriau adnabyddus o Ddolgellau.

Lot 15 (dde, uchod) yw cadair Eisteddfod Gadeiriol Siloh, Aberdâr 1918.

Byddai'n wych gweld y ddwy gadair yn cael cartrefi da; gorau oll os oes modd eu prynu a'u harddangos mewn man cyhoeddus, er mwyn i bawb gael eu gwerthfawrogi.

​Gellir dod o hyd i holl fanylion yr arwerthiant yma.

​Achosodd Eisteddfod Môn Porthaethwy 1873 gryn gynnwrf yn y byd eisteddfodol, a hynny oherwydd yr hyn a ddigwyddodd yn ystod seremoni'r cadeirio. Wedi i Ioan Arfon draddodi'r feirniadaeth ar yr awdlau i '[D]distawrwydd', safodd y sawl a ddygai'r ffugenw Salis ar ei draed, sef Dr. William Morgan Williams, meddyg deugain oed a oedd wedi ymgartrefu yn Llansantffraid Glan Conwy. Yn hytrach na'i gymeradwyo, torrodd nifer o'r beirdd eraill, gan gynnwys y beirniaid, a oedd yn bresennol allan i fonllefau, a chyhuddwyd Williams o ennill y gadair trwy dwyll:

Daeth Alvardd ymlaen, a thystiodd yn y modd mwyaf pendant, mai nid y Dr. oedd awdwr yr awdl; a daeth Ioan Arfon drachefn i geisio cadarnhau yr hyn a ddywedai Alardd [sic]. Ar ei ol ef daeth Tudno Jones ymlaen i amddiffyn galluoedd Dr. Williams fel bardd. Daeth Gwilym Cowlyd ymlaen drachefn; yr oedd ei fys yntau yn y brywes, Dewi Mawrth, a Gethin Jones; a llusgwyd Ioan Glan Menai i ganol y pentwr nes yr oedd yr Eisteddfod oll trwyddi draw yn un gymysgfa Fabelaidd ferwedig fel crochan potes. (Y Goleuad)
 
Sail gwrthwynebiad y beirniaid oedd mai Gwilym Cowlyd (William John Roberts) oedd awdur yr awdl fuddugol a'i fod wedi ei gwerthu i Fferyllfardd er mwyn iddo ei chyflwyno i'r gystadleuaeth. Taerent hwythau mai gwaith Fferyllfardd oedd yr awdl, ond ei fod wedi ei rhoi i Gwilym Cowlyd i fwrw golwg drosti:

... cyfaddefodd fod Gwilym Cowlyd wedi gwneyd ychydig gyfnewidiad yma ac acw ynddi, megis newid ambell i air a diwygio ambell i linell, a hyny heb newid un iod ar y meddwl. Ond cyn ei hanfon i'r gystadleuaeth drachefn gwnaeth Dr. Williams ddiwygiadau ar ddiwygiadau Cowlyd eilwaith, fel na ŵyr Cowlyd na neb byw bedyddiol ar y greadigaeth ond efe yn unig a'r beirniaid sut yr oedd yn sefyll yn y gystadleuaeth. (ibid.)


Sefydlwyd pwyllgor yn ystod y prynhawn i drafod y benbleth hon, a daethpwyd i'r casgliad - er mai prin iawn oedd y dystiolaeth y naill ffordd na'r llall - y byddai Fferyllfardd yn derbyn ei gadair. Fodd bynnag, roedd amod i hynny - a hynny ar sail credoau'r Orsedd ...
 
Teg ydyw hysbysu na chadeiriwyd y bardd o gwbl, oblegid fod hyny, meddant hwy, yn amhosibl. Yr oedd yn rhaid cadeirio ar hanes dydd, sef ar "awr anterth," ac felly gorfu i'r bardd fyned adref heb ei gadeirio, ond yr ydym yn gobeithio y cadeirir ef yn ogoneddus yn Llansantffraid ... (ibid.)
 
Ni chafodd Fferyllfardd ei gadeirio yn ôl braint a defod felly, ac mae'n debyg i hynny bwyso'n drwm ar ei feddwl - yn wir, credai rhai mai'r poen meddwl a achoswyd iddo a'i enw fel bardd oedd y tu ôl i'w farwolaeth yn ŵr ifanc 44 oed, rhai blynyddoedd yn ddiweddarach.
 
Os ydych chi’n gwybod am hen gadair eisteddfodol goll sy’n llechu yn rhywle, fe allwch hysbysu prosiect Casglu’r Cadeiriau trwy’r wefan – cadeiriau.cymru; dros e-bost – [email protected]; neu drwy chwilio am 'Casglu'r Cadeiriau' ar Twitter, Facebook neu Instagram. Gallwch hefyd ysgrifennu ataf yn 9 Heol Elinor, Caernarfon, LL55 1PG.

​Os cewch chi gyfle fis Awst, wrth i chi gymryd tro i’r gogledd i Brifwyl Llanrwst, beth am biciad draw i Flaenau Ffestiniog? Mae Cadair a Choron Eisteddfod Genedlaethol Blaenau Ffestiniog 1898 bellach wedi cael lle anrhydeddus yng nghanolfan Antur Stiniog, ac mae’n werth i chi fynd i’w gweld.

Elfyn (Robert Owen Hughes) oedd enillydd y gadair yn yr eisteddfod honno; brodor o Lanrwst oedd yn byw ym mro Ffestiniog, gan weithio yno fel llyfrgellydd a golygydd cyfnodolion Cymraeg. Bu’r Gadair am flynyddoedd maith yn cael ei chadw yn Siambr Cyngor Tref Blaenau Ffestiniog ac yn cael ei defnyddio fel sedd i’r Cadeirydd.

Roedd Elfyn wedi dod o fewn dim i gipio’r gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Casnewydd y flwyddyn flaenorol, ac addas oedd mai yn steddfod Stiniog y cafodd ei awr fawr. Berw a Dyfed oedd beirniaid y gystadleuaeth, ac roeddent yn unfrydol gytûn ynghylch rhagoriaeth awdl Elfyn i’r ‘Awen’. Rhoddwyd awdl gan Tafolog (Enillydd Cadair Genedlaethol Caernarfon, 1886) yn yr ail safle.

Digon symol ei iechyd oedd Elfyn ar y pryd, ac mae’n debyg mai adref wrth y tân oedd bardd y gadair pan aeth y si ar led mai ef fyddai’n mynd â hi. Fel hyn yr edrydd gohebydd yn Y Genedl Gymreig ar 26 Gorffennaf 1898, wrth fwrw golwg yn ôl ar y prif seremoniau:
 
Digwyddodd anffawd ynglyn a’r Cadeirfardd …Rywsut yr oedd si wedi mynd allan mai Elfyn gawsai y gadair, ac yn ei dŷ, yn wael ei iechyd yr oedd y bardd. Gyrwyd pellebyr [telegram] i geisio ganddo ddod i’r Eisteddfod, eithr ni fedrai. Yna gyrwyd cerbyd i’w gyrchu, ac felly y cafwyd ef mewn pryd i’r babell. (Y Genedl Gymreig, 26 Gorffennaf 1898)
 
Nid y cadeirfardd yn unig gafodd anffawd, chwaith! Mae coron Ffestiniog yn goron fechan, ac wrth i R Gwylfa Roberts (nad oes sôn yn unman am faint ei ben!) dderbyn ei goroni, a’r archdderwydd Hwfa Môn straffaglu i’w chael i aros am ei ben, mae’n debyg i un o ymylon miniog y deiliach arian sydd ar y goron fynd i sgalp yr hen Gwylfa ac achosi poen enbyd iddo. Parhaodd hanes y goron hon yn helbulus hyd heddiw, gan mai ar eBay wedi ei hysbysebu fel tiara y cafodd hi ei darganfod cyn ei dychwelyd yn ddiogel i fro Ffestiniog.

Mr William Williams o Gyttir, Penrhoslligwy, oedd saer y gadair – ac mae wedi mewnosod ei enw o dan wydr ar ei chefn. Byddai’n arfer yn y dyddiau hynny i osod y gwaith o saernio cadair yr eisteddfod fel cystadleuaeth y flwyddyn flaenorol. Mae’n ddigon posib mai dyma’r achos, a cheir cofnod fod yr un William Williams wedi ennill cystadleuaeth debyg yn Eisteddfod Gadeiriol Penbedw yn ystod yr un flwyddyn.

Mi fydd mwy o hanes Elfyn a Chadair Eisteddfod Genedlaethol 1898 ar wefan y prosiect cyn bo hir. Yn y cyfamser, ewch draw i cadeiriau.cymru am sbec – mae’r straeon yn parhau i lifo i fewn, ac mae llawer o’r diolch am hynny i’r rhai ohonoch sydd mor aml yn anfon gair ataf gyda hanes rhyw gadair golledig neu’i gilydd. Gallwch gysylltu trwy @cadeiriau ar Twitter, trwy fy e-bostio ar [email protected], neu trwy ysgrifennu ataf yn 9 Heol Elinor, Caernarfon, Gwynedd LL55 1PG. 

​Fel rheol, mae ‘eisteddfod gadeiriol’ yn dynodi eisteddfod sy’n anrhydeddu ei phrifardd â chadair. Fodd bynnag, mae traddodiad llai adnabyddus o roi cadeiriau i arweinwyr y corau buddugol hefyd.
            Tynnwyd fy sylw yn ddiweddar at un o’r cadeiriau hyn sydd i’w chael yn Eglwys Dewi Sant, Llanwrtyd. Cadair Eisteddfod Salem, Llangennech 1882 ydy hon – cadair freichiau seml o dderw.
            Ni lwyddais i ddod o hyd i unrhyw wybodaeth am yr arweinydd na’r côr a’i henillodd, ond mae’n ddigon posib mai côr o ardal Llanwrtyd ydoedd, ac mae dyna pam ei bod wedi ei chadw yn yr eglwys yno. Dyma sut y nodwyd y gystadleuaeth yn y rhestr testunau:
 
CANIADAETH. I’r Côr heb fod dan 50 o rif a gano oreu, “There is Beauty on the Mountain,” by Sir John Goss (Publisher Novello). Gwobr, £12. A Chadair Dderw i’r Arweinydd.
 
Difyr heddiw yw nodi’r darn gosod clasurol, Seisnig – rhywbeth llawer mwy cyffredin ym myd yr eisteddfodau bryd hynny.
            Eos Morlais (Robert Rees, 1841-1892), y tenor enwog, oedd beirniad y gystadleuaeth. Roedd Eos Morlais yn un o ffigyrau amlycaf canu eisteddfodol ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae’n debygol y byddai cael beirniad o’r fath yn gosod bri ar gystadleuaeth fel hon, a gellir dychmygu y bu cystadlu brwd am y wobr.
 
Yn ogystal â’u henillwyr, mae gwneuthurwyr cadeiriau eisteddfodol hefyd yn cael sylw ar wefan cadeiriau.cymru. Dyma bwt o adroddiad yn yr Herald Cymraeg ar y 23 Mawrth 1909:
 
Dydd Llun bu farw Mr Owen Tudor, y cerfiwr adnabyddus. Yr oedd yn gymeriad adnabyddus iawn yn Nolgellau, y byddai ei ymddangosiad bywiog a heinyf ar yr heol bob amser yn tynu sylw y dieithriaid. Efe fyddai gwneuthurwr cadeiriau eisteddfodol Dolgellau, a deallwn ei fod wedi gwneud oddeutu pedwar ugain o honynt.
 
Yn wir, yn oes aur yr eisteddfodau, roedd bod yn saer cadeiriau barddol bron a bod yn gyflogaeth lawn amser! Roedd Owen Tudor, neu Owain Tudur, yn gwneud cadeiriau hyd ddiwedd ei oes, a cheir llun trawiadol ohono ychydig fisoedd cyn ei farwolaeth yn sefyll wrth gadeiriau yr oedd newydd eu cwblhau i eisteddfodau Meirion, Abermaw a Dyffryn Ardudwy y flwyddyn honno.
 
Dotiodd William Richards (Alfa), y bardd o Frynaman, cymaint at y gadair o waith Owain Tudur a enillodd yn Eisteddfod Powys, Machynlleth 1905, nes bwrw ati i ysgrifennu englyn o ddiolch i’r saer:
 
Gywrain gerfiwr ein goror – ca Alva’i
          Waith celfydd yn drysor;
     O’r myrdd tu yma i’r môr
     Eu tad yw Owain Tudor.
 
Daliwch ati i anfon eich hanesion a’ch lluniau! Gallwch gysylltu trwy @cadeiriau ar Twitter, trwy fy e-bostio ar [email protected], neu trwy ysgrifennu ataf yn 9 Heol Elinor, Caernarfon, Gwynedd LL55 1PG. 

Yn ddiweddar mi fu sylw ar y cyfryngau i un o Gadeiriau Cenedlaethol T. Rowland Hughes a ddaeth i’r fei (nid ei bod hi ar goll i’r sawl a wyddai amdani!). Bu ymholiadau yn ei chylch gan berthynas i wneuthurwr y gadair sydd bellach yn byw yng Ngogledd America; a thrwy ymchwil trylwyr Tomos Morse o’r BBC daethpwyd o hyd i Gadair Machynlleth 1937 gydag un o ddisgynyddion Rowland Hughes yng Nghaerdydd. Mae hi’n gadair drawiadol; nid un sy’n apelio at chwaeth heddiw, efallai, ond un urddasol serch hynny, ac yn rhodd ar y pryd gan rai Gymry cefnog Brisbane, Awstralia.

Bellach, ni fyddech yn clywed am unrhyw un ar wahan i saer o Gymru yn derbyn y gyfrifoldeb o ddylunio a chreu Cadair yr Eisteddfod Genedlaethol. Yn ystod y tridegau, fodd bynnag, roedd hi’n gyffredin gweld cadeiriau egsotig o bob math ar lwyfan y brifwyl.
Dyna i chi gadair Eisteddfod Wrecsam 1933, a gomisiynwyd gan Gymry alltud yn Hong Kong (Cymdeithas Gymraeg Shanghai oedd hefyd yn gyfrifol am gomisiynu Cadair Genedlaethol Abertawe 1926, a enillwyd gan Gwenallt); cadair anferthol a grefftwyd gan bedwar dyn dros gyfnod o ddeunaw mis mewn amddifaty yn Shanghai.

Yn Eisteddfod Caernarfon 1935 wedyn, gan Gymry Seland Newydd y daeth y Gadair; a honno wedi ei chrefftio’n drawiadol gan seiri Maori, o goed cynhenid a gyda cherfwaith dotemaidd o greaduriaid a duwiau ar hyd y breichiau a’r coesau. Roedd hon hefyd yn nodedig am mai hi oedd y Gadair Genedlaethol gyntaf i gael ei hennill am gerdd ar y vers libre cynganeddol, ac am mai awdur y gerdd honno yw’r prifardd cadeiriol ieuengaf erioed i eistedd yn hedd yr Eisteddfod Genedlaethol; Gwyndaf, a ddaeth maes o law yn Archdderwydd ac yn Gofiadur yr Orsedd. Gellir gweld y gadair hon (ac mae hi’n werth ei gweld os cewch chi gyfle) yn y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth.

Sefyllfa debyg oedd hi yn Abergwaun ym 1936, pan dderbyniodd y Prifardd Simon B. Jones Gadair oedd yn rhodd gan Gymry Uganda, a’r gadair eto yn adlewyrchu nodweddion y wlad honno tra’n eu cydblethu â delweddau o Gymru a Chymreictod.

Mae’r cadeiriau hyn yn eithriadol o ddifyr o ran eu hanes a’u dyluniad. Byddent wedi creu cryn argraff ar y pryd, ac maent yn dal i wneud – dyna oedd eu bwriad, wrth reswm. Maent yn cynrychioli adeg penodol yn ein hanes, ac yn drysorau, heb os. Ond chwithig ar y llaw arall ydi meddwl mai lledaeniad yr Ymerodraeth Brydeinig fu’n gyfrifol am alltudiaeth nifer o’r Cymry cefnog hyn, ac mai eu safle freintiedig fel rhan o’r ymerodraeth honno a’u galluogai i anfon eu nawdd adref i gefnogi’r Brifwyl.
​
Os ydych chi’n gwybod am hen gadair eisteddfodol goll sy’n llechu yn rhywle, fe allwch hysbysu prosiect Casglu’r Cadeiriau trwy’r wefan – cadeiriau.cymru; dros e-bost – [email protected]; neu drwy chwilio am 'Casglu'r Cadeiriau' ar Twitter, Facebook neu Instagram. Gallwch hefyd ysgrifennu ataf yn 9 Heol Elinor, Caernarfon, LL55 1PG.

Yr orchwyl gyntaf yn y golofn y tro hwn ydi estyn ymddiheuriad i Catherine Richards; am iddi anfon eitem am Eisteddfod Gadeiriol Treuddyn i’w chynnwys yn y rhifyn diwethaf, ac i minnau fod yn ddigon anhrefnus i anghofio gwneud hynny. Ymateb wnaeth Catherine i sôn a fu mewn rhifyn blaenorol am ‘ailgylchu’ cadeiriau eisteddfodol:

Na, nid bardd sy'n eistedd â chadair yn ei llaw!

Enillwyd y gadair fach yn Eisteddfod Gadeiriol Treuddyn gan Dafydd Guto Ifan yn 2013, cadair a grëwyd gan John Meurig Parry.   

Cadeiriwyd Dafydd mewn cadair fenthyg o 'Steddfod Dyffryn Conwy, Llanrwst 1958 sydd ar gadw yn yr ysgol leol gan deulu y bardd buddugol, Ffowc Williams, Llanllechid, - sef teulu Islwyn Griffiths, Treuddyn. 

Cyflwynodd Dafydd Guto Ifan ei gadair i'r ysgrifenyddes, Ceinwen Parry fel gwerthfawrogiad o'i gwaith diflino fel ysgrifenyddes y 'steddfod.

Dyna stori ailgylchu cadeiriau Eisteddfod Gadeiriol Treuddyn - dwbl ailgylchu!

​---

Yn Eisteddfod Rhys Thomas James, Llanbedr Pont Steffan; y gadair a ddefnyddir yn flynyddol yn ystod y seremoniau yw cadair yr un eisteddfod o’r flwyddyn 1974. Un o’r mannau y byddaf yn eu sgowtio’n aml am gadeiriau eisteddfodol yw gwefannau arwerthwyr hen bethau, ac fe ddes i ar draws y gadair yma mewn rhestr o eitemau a werthwyd mewn ocsiwn yng Nghaerfyrddin yn 2015.

Dyma bostio’r llun i gyfryngau cymdeithasol y prosiect, a chael ymateb yn fuan iawn gan sawl un ei bod yn cael ei defnyddio ar gyfer seremoniau Eisteddfod Llambed, a’i bod wedi cael cartref yn hen gapel Libanus, y Borth, sydd bellach yn fwyty ac yn sinema – ac lle mae nifer o gadeiriau eraill yn cael eu cadw hefyd, yn cynnwys cadair hardd Eisteddfod Ponterwyd 1926. Roedd fy ymchwil fy hun wedi dweud wrthyf mai neb llai na T Llew Jones oedd bardd buddugol eisteddfod Llambed ym 1974, a hynny am gyfres o gerddi coffa i ffigurau amlwg ym myd llenyddol y Gymraeg. Yn ôl perthynas iddo, byddai T Llew yn aml yn rhoi ei gadeiriau i ffwrdd am nad oedd lle iddynt i gyd yn ei fyngalo bach!

Mae’r cyfryngau cymdeithasol felly wir yn dangos eu gwerth wrth barhau â’r prosiect o gasglu a chofnodi hanesion yr hen gelfi hyn, ac mae pobl yn parhau i gysylltu o bob cwr â rhagor i’w ychwanegu – diolch o galon, a daliwch ati i wneud, da chi!
​
Fe allwch wneud hynny trwy’r wefan – cadeiriau.cymru; dros e-bost – [email protected]; neu drwy chwilio am 'Casglu'r Cadeiriau' ar Twitter, Facebook neu Instagram. Gallwch hefyd ysgrifennu ataf yn 9 Heol Elinor, Caernarfon, LL55 1PG.